LocationsMuallif: Gulnur Kaypnazarova
Ilm-fandagi ayollar iqlim muammolarini hal qilish va barqaror rivojlanishning harakatlantiruvchi kuchi sifatida
27-May, 2025
Sayyora Abdirahimova Oral dengizi tubiga yakuniy ekspeditsiya chog‘ida
Foto: Oʻzbekistondagi BMT Taraqqiyot Dasturi / Gulnur Kaypnazarova
"Tabiatga bo‘lgan muhabbatim bolalikdan boshlangan. Bog‘chada menga sehrli o‘rmon bo‘lib tuyulgan kichik bog‘ bor edi, u yerda soatlab o‘simliklar va hasharotlarni kuzatardim," - deb eslaydi Sayyora Abdirahimova. U kichik tadqiqotchi sifatida kunlarini barglar va gullarni o‘rganish bilan o‘tkazdi. "Qizim kelajakda biolog bo‘ladi," deb bashorat qildi Sayyoraning onasi. Bashorat amalga oshdi. Orol dengizining qurib borayotgan qirg‘og‘ida ulg‘aygan Sayyora bolalikdagi qiziqishini kasbiy faoliyatga aylantirdi.
Ekstremal fan
Sayyora O‘zbekiston Milliy universiteti doktoranturasiga o‘qishga kirdi va Bioorganik kimyo instituti o‘simliklar biotexnologiyasi laboratoriyasida katta ilmiy xodim bo‘lib, Orol dengizining qurigan tubidagi o‘simliklarda sho‘rlangan hududlarga moslasha oladigan va ekologik falokat oqibatlarini yumshata oladigan turlarni topish uchun tuzga chidamlilik genlarini o‘rgandi.
Oddiy biologni haqiqiy kashshof tadqiqotchiga aylantiradigan narsa nima? Ba’zan birgina imkoniyat. Sayyora uchun bu Orol dengizining qurigan tubini o‘rganish va monitoring qilish bo‘yicha BMT Taraqqiyot Dasturi ekspeditsiyalarida ishtirok etish bo‘ldi, bu unga asos bo‘lib xizmat qildi va ekologik muammolarni hal qilishda uning kelajakdagi yo‘lini belgilab berdi, bu unga Orol dengizining qurigan tubidan ilgari ilmiy ma’lumotlar bazalarida qayd etilmagan 134 turdagi o‘simliklarni o‘rganish imkonini berdi. "Har 500 metrda mashinadan tushib, o‘simliklar qoplamini suratga olardim. Quyosh, chang, har chiqish - kurash. Lekin tabiat meni kashfiyotlar bilan siyladi," - Sayyora.
Ekspeditsiyalar ekstremal sharoitlarda o‘tdi: yozda qurigan dengiz tubidagi harorat 60 darajaga yetdi, qum yotqiziqlari shunchalik qizib ketdiki, oyoqlarni kuydirdi. "Oktyabr oyida biz chiyabo‘ri va bo‘rilarning uvillashini eshitdik, lekin bizni eng qo‘rqitgani chivinlar hujumi bo‘ldi," - deb eslaydi Sayyora jilmayib.
"Ekspeditsiyalar davomida biz ikki mashinada sayohat qildik va orqada qolayotgan guruh tuproqni tahlil qilish uchun chuqurlar qazib, bizni ushbu belgilar bo‘yicha topishi uchun har bir burilishda belgilar qoldirdik - shu tariqa biz nafaqat Orolning qurigan tubidagi iqlim o‘zgarishlarini hujjatlashtirdik, balki kelajakdagi tadqiqotchilar uchun yo‘llarni ham belgilab qo‘ydik,"- deydi Sayyora.
Qora Goji mevalari - shifobaxsh kuchga ega o‘simlik
Ekspeditsiya davomida o‘rganilgan o‘simliklar uni Orolbo‘yining ekstremal sharoitlariga moslashgan va biologik faol moddalarga boy bo‘lgan noyob dorivor o‘simlik - qora goji rezavorlarini o‘rganishga olib keldi. Ustyurt va Qizilqumdagi qiyosiy tahlillar Orolbo‘yi sharoitlari o‘simlik uchun eng qulay ekanligini ko‘rsatdi. Qora goji rezavorlari tuproqdan kerakli elementlarni tanlab olish va ularni o‘z to‘qimalarida to‘plashning ajoyib qobiliyatiga ega.
Sayyora o‘simliklar ildizi va atrofidagi tuproq tarkibidagi 33 ta kimyoviy elementni tahlil qilib, ajoyib natijalarga erishdi, go‘yo tabiatning o‘zi mintaqaning ekologik muammolariga yechim taklif qilayotgandek edi.
- "O‘simliklar ildizida brom va natriy ko‘pligini aniqladik", - deydi Sayyora. - "Bu qora goji mevalari Orolbo‘yining sho‘rxok tuproqlariga moslashganining bevosita dalilidir".
Ammo eng hayratlanarli kashfiyot hali oldinda edi. Selen, molibden, simob va reniy - bu noyob elementlar faqat o‘simlikda topilgan, lekin atrof-muhitda topilmagan! Tasavvur qilyapsizmi? O‘simlik tuproqda eng kam miqdorda mavjud bo‘lgan elementlarni ham qandaydir yo‘l bilan topadi va to‘playdi.
Yana bir qiziq fakt: tuproqda kalsiy ko‘p bo‘lishiga qaramay, ildizda juda kam miqdorda kalsiy topilgan. Bu shuni ko‘rsatadiki, o‘simlik qanday elementlarni va qancha miqdorda qabul qilishini nazorat qilish imkonini beruvchi qandaydir filtrlash mexanizmiga ega. "Ushbu topilmalar ushbu o‘simlikni tabiiy biogeokimyoviy belgi sifatida ko‘rib chiqish imkonini beradi," - deya ta’kidlaydi Sayyora. - Ushbu zavod Orolbo‘yi mintaqasi kabi tanazzulga uchragan hududlarni ekologik monitoring qilish va qayta tiklashda ajralmas vositaga aylanishi mumkin.
Bir kashfiyot ikkinchisiga qanday olib kelishi hayratlanarli. Sayyora Abdirahimova O‘zbekiston Innovatsion rivojlanish vazirligining dissertatsiya ishi bilan bog‘liq akademik almashinuv dasturi doirasida Belarusga bordi. U yerda u birinchi marta in vitro sharoitida mikroko‘paytirish texnologiyasini o‘rgandi va laboratoriyada qora goji rezavorlarini muvaffaqiyatli ko‘paytirdi.
Sayyoraning Orolbo‘yi o‘simliklarini o‘rganish borasidagi izlanishlari belaruslik tadqiqotchi Katerinani O‘zbekiston Milliy universiteti doktoranturasiga o‘qishga kirishga ilhomlantirib, Orolbo‘yi qora toji (Lycium ruthenicum) mevasi tarkibidagi biologik faol moddalarni o‘rganib, ilm-fan chegara bilmasligini isbotladi.
Innovatsion eko-yechim: yosh olimaning Orolbo‘yi mintaqasining barqaror rivojlanishiga qo‘shgan hissasi
Sayyora Abdirahimova 35 yoshidayoq ilm-fan va tabiat haqiqiy ekologik muammolarni hal qilishga hissa qo‘shishini isbotlab, yosh olima ayollar uchun namuna bo‘ldi. Sayyora tomonidan ishlab chiqilgan, Orolbo‘yining degradatsiyaga uchragan yerlarida qora goji mevalarini yetishtirishga asoslangan "UZQORAGOJI" loyihasi aylanma iqtisodiyot tamoyillariga to‘liq mos keladigan innovatsion eko-yechimdir.
Laboratoriya sharoitida Sayyora eng qiyin iqlim sharoitida ham ushbu o‘simlikning populyatsiyasini ko‘paytirish uchun 500 dona qora goji ko‘chatlarini in vitro usulida ko‘paytirdi. Uning maqsadi olis mahallalar aholisi o‘rtasida ko‘chatlarni tarqatish bo‘lib, u yerda mahalliy yoshlar o‘z tomorqalarida plantatsiyalar barpo etib, yashil ish o‘rinlarini yaratishlari mumkin.
Foto: Sayyora Abdirahimovaning shaxsiy arxividan olingan
Loyiha to‘liq ishlab chiqarish siklini yaratishni nazarda tutadi: o‘simliklarni regenerativ dehqonchilik usullari bilan yetishtirishdan tortib, rezavor mevalarni o‘simlik choylari va boshqa dorivor preparatlarga qayta ishlashgacha. Sayyora iqlim sharoiti noqulay bo‘lgan hududlarda tajriba uchun ko‘chatlar ekishdan boshlab, mahallalardagi yoshlarni jalb etishga alohida e’tibor qaratishni rejalashtirmoqda.
Ekspeditsiya davomida olingan natijalar shuni ko‘rsatdiki, bu o‘simlik asosan Mo‘ynoq shahri atrofida 30-40 km radiusda tarqalgan va bu chegaralardan tashqarida populyatsiyalar uchramaydi. Sayyoraning fikricha, bu hodisa o‘simliklarning tarqalishi va moslashishining tabiiy mexanizmlari bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin.
Qora goji mevalari asosan vegetativ yo‘l bilan - ildiz tizimi orqali ko‘payadi, bu ularning uzoq masofalarga tarqalishini cheklaydi. Bundan tashqari, mayda va yengil urug‘lar tabiiy migratsiyani qiyinlashtiradi. Tadqiqotchilarning ta’kidlashicha, bu o‘simlik Orolbo‘yining cho‘l hududlariga nisbatan yaqinda ko‘chib o‘tgan va u yerda hali to‘liq tarqalmagan bo‘lishi mumkin. Ushbu ilmiy kuzatuvlar qora goji (Lycium ruthenicum) mevasining tarqalish dinamikasi va moslashuvchanlik imkoniyatlarini chuqurroq o‘rganish zarurligini ko‘rsatadi.
Foto: Sayyora Abdirahimovaning shaxsiy arxividan olingan
Sayyora Abdirahimova va uning jamoasi O‘simliklar genetik resurslari ilmiy-tadqiqot institutida CRISPR/Cas9 texnologiyasidan foydalangan holda qora goji mevalarining sho‘rga chidamliligini oshirish va meva hosilini yaxshilash bo‘yicha biotexnologik tadqiqotlar olib bormoqda. Genlarni molekulyar darajada maqsadli modifikatsiyalash o‘simlikni ekologik jihatdan murakkab hududlarda o‘stirish imkonini beradi.
Ushbu tadqiqot Orolbo‘yi mintaqasini ekologik tiklashga innovatsion yondashuvlardan biri hisoblanadi. Mahalliy sharoitga moslashgan o‘simliklarni ilmiy asosda tanlash va genetik darajada ularning salohiyatini oshirish orqali mintaqaviy barqarorlikka hissa qo‘shadi.
- Men bu o‘simlikka nafaqat yosh olim, balki ekologik inqiroz o‘chog‘ida ulg‘aygan inson sifatida qarayman, - deydi Sayyora. "Qora goji nafaqat qimmatli dorivor xomashyo, balki ekotizimni tiklash uchun tabiiy vositadir."
