Locations
BMT Taraqqiyot Dasturining "Yashil Orol dengizi" tashabbusi Orol dengizi ekotizimini innovatsion usullar yordamida tiklashning navbatdagi bosqichini davom ettiradi
Birlashgan Millatlar Tashkiloti Taraqqiyot Dasturi (BMT Taraqqiyot Dasturi) O‘zbekiston Respublikasi Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish va iqlim o‘zgarishi vazirligi bilan birgalikda Qoraqalpog‘iston Respublikasi O‘rmon xo‘jaligi davlat qo‘mitasi bilan hamkorlikda 2025-yil mart oyida Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Mo‘ynoq tumani, Qozoqdaryo o‘rmon xo‘jaligi, Oqpetki uchastkasida Orol dengizining qurigan tubidagi 80 gektar maydonga 80 ming tup saksovul ko‘chatlarini ekish bo‘yicha "Yashil Orol dengizi" kraudfanding tashabbusining navbatdagi bosqichini yakunladi.
Yaponiya hukumatining moliyaviy ko‘magida BMT Taraqqiyot Dasturining "Orolbo‘yi mintaqasida iqlimga chidamli qishloq xo‘jaligi orqali o‘z-o‘zini ta’minlashni qo‘llab-quvvatlash loyihasi" loyihasi doirasida. BMT Taraqqiyot Dasturi ekspertlari ekish ishlarini tashkil etish yo‘nalishlarini belgilab olishdi. Tanlangan joy Ko‘kdaryo va Xitoy Kazgan daryolarining eski o‘zanlari o‘rtasidagi hududda joylashgan.
Ekish ishlari davomida saksovul ekishning innovatsion yondashuvi qo‘llanildi, bu esa ekstremal sharoitlarda o‘simliklarning omon qolish darajasini oshiradi. Ilk bor 20 gektar maydonda ko‘chat ildiz tizimini suyuq go‘ng va tuproqning turli nisbatdagi (1/5, 2/5, 3/5, 4/5, 5/5) maxsus aralashmasida ivitish texnologiyasi sinovdan o‘tkazildi, bu esa yosh o‘simliklarning saqlanib qolish imkoniyatini sezilarli darajada oshiradi.
"Yashil Orol dengizi" kraudfanding platformasi BMT Taraqqiyot Dasturi tomonidan 2020-yil 11-martda Qoraqalpog‘istonning Orolbo‘yi mintaqasi ekotizimini tiklash va aholisining hayot sifatini yaxshilash maqsadida yaratilgan. Barcha xayriya mablag‘lari to‘g‘ridan to‘g‘ri Orol dengizining qurigan tubida saksovul ko‘chatlarini sotib olish va ekishga yo‘naltiriladi.
Yashil Orolbo‘yining rasmiy veb-saytida har bir homiy real vaqt rejimida qancha mablag‘ yig‘ilganini va eng kuchli qum bo‘ronlari kuzatiladigan koordinatalarda saksovul ekish uchun qanday sarflanayotganini kuzatishi mumkin. Shaffof mexanizm hatto kichik xayriyalar ham zaharli qumlarni mustahkamlaydigan haqiqiy ekinlarga aylanishini ko‘rish imkonini beradi.
Ushbu tashabbus Orol dengizi ekologik fojiasi oqibatlarini yumshatishga qaratilgan. Bir necha o‘n yilliklar davomida Orol o‘z maydonining 90 foizini yo‘qotib, Orolqum sahrosiga aylandi, bu esa aholi salomatligining yomonlashishiga, iqtisodiy faollikning pasayishiga, mintaqada o‘simlik va hayvonot dunyosining yo‘qolishiga olib keldi.
Orol dengizining qurigan tubi o‘rmonlarni qayta tiklash uchun eng qiyin hududlardan biri hisoblanadi. Bu yerda barcha noqulay omillar birlashadi: tuproqning yuqori sho‘rlanishi, ekstremal harorat, deyarli yog‘ingarchilikning yo‘qligi va doimiy qum bo‘ronlari. Shuning uchun ham viloyatda o‘rmon barpo etishda saksovulning yashovchanlik darajasini oshirishning innovatsion usullarini joriy etish muhim ahamiyat kasb etadi.
Saksovul - cho‘llanishga qarshi tabiiy qalqon
Saksovul (Galoxylon) Markaziy Osiyodagi qurg‘oqchil ekotizimlarning tabiiy himoyachisidir. BMTTD loyihasi doirasida o‘tkazilgan monitoring ma’lumotlariga ko‘ra, ushbu noyob o‘simlik Orol dengizining qurigan tubini tiklash uchun noyob xususiyatlarga ega:
Bitta voyaga yetgan saksovul butasi to‘rt tonnagacha ko‘chma qumni to‘xtata oladi, shuning uchun u ko‘chma qumtepalarni mustahkamlash uchun juda zarur. 7 yoshli saksovulzorlarda shamol tezligi deyarli nolgacha pasaytiriladi, bu esa tuz-chang bo‘ronlari tarqalishining oldini oladi. Saksovulzorlarning har bir gektari yiliga 1135 kg karbonat angidridni o‘zlashtiradi va 835 kg kislorod chiqaradi, bu esa havo sifatini sezilarli darajada yaxshilaydi [1].
Bu ajoyib o‘simlikning ildiz tizimi 10-15 metr chuqurlikkacha yetib boradi, bu unga eng qurg‘oqchil sharoitlarda ham namlikni tortib olish imkonini beradi. Saksovul Orolbo‘yi uchun xos bo‘lgan -30°C dan +45°C gacha bo‘lgan ekstremal haroratlarda muvaffaqiyatli rivojlanadi.
Omon qolish darajasini oshirishning innovatsion usullari
An’anaviy ekish texnologiyasidan tashqari, loyiha doirasida saksovulning omon qolish darajasini oshirish uchun eksperimental usullar qo‘llanilmoqda:
2024-yilda ildiz zonasida namlikni saqlaydigan yapon preparati SAP yordamida tajriba boshlandi. Buning uchun har bir ko‘chatga 15 grammdan preparat qo‘shib 1000 dona saksovul ko‘chati ekildi. Dastlabki kuzatuvlar shuni ko‘rsatdiki, ushbu o‘simliklarning ildiz tizimi qurg‘oqchil sharoitda ham yuqori namlik to‘yinganligini saqlab qoladi.
Joriy yilda 20 gektar maydonda ko‘chat ildizlarini turli nisbatdagi go‘ng va loy eritmasiga botirishning innovatsion usuli qo‘llanildi. Ushbu ekologik toza va qulay usul kimyoviy vositalardan foydalanmasdan o‘simliklarning omon qolish darajasini sezilarli darajada oshirishi mumkin.
Ekish ishlari qo‘lda 10x1 metr sxemasi bo‘yicha amalga oshirildi, bu birinchi toifadagi qum barxanlarini mustahkamlash uchun optimal ekish zichligini ta’minlaydi. Ko‘chatlar Chimboy davlat o‘rmon xo‘jaligining mahalliy ko‘chatxonalarida yetishtiriladi, bu esa ularning mahalliy sharoitga moslashishini kafolatlaydi.
Natijalar va istiqbollar
"Yashil Orol dengizi" kraudfanding tashabbusi boshlanganidan beri quyidagilar ekildi:
- 2020-yilda: 30 gektar maydonda 60 000 tup daraxt
- 2021-yilda: 130 gektar maydonda 260 000 tup daraxt
- 2022-yilda: 87,2 gektar maydonda 92 ming tup daraxt
- 2023-yilda: 131 gektar maydonda 131 ming tup daraxt
- 2024-yilda: 200 gektarda 200 ming tup daraxt
- 2025-yilda: 80 gektarda 80 000 ta daraxt
Umuman olganda, loyihani amalga oshirishning besh yili davomida 658,2 gektar maydonda 823 ming tup daraxt ekildi, bu dastlab rejalashtirilgan ko‘rsatkichlardan yuqori. Ammo O‘zbekistonda Orol dengizining qurigan tubi maydoni 2,7 million gektarni tashkil etib, uning eng katta qismi Markaziy Osiyo davlatlari orasida Qoraqalpog‘istonda joylashganini hisobga olsak, bu amalga oshirilishi kerak bo‘lgan ishlarning kichik bir qismi, xolos.
2025-yil sentyabr oyida yangi ekish usullarining samaradorligini baholash uchun tajriba maydonchalarini monitoring qilish rejalashtirilgan. Olingan ma’lumotlar asosida eng muvaffaqiyatli texnologiyalarni kengaytirish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqiladi.
Ekilgan har bir gektar saksovul nafaqat qum bo‘ronlaridan himoya, balki uzoq vaqtdan beri umidsiz yo‘qolgan deb hisoblangan hududga hayot qaytishidir. Yashil Orol dengizi tashabbusi kraudfanding orqali mablag‘ yig‘ishda davom etmoqda. Orol dengizi ekotizimini tiklashga har kim o‘z hissasini qo‘shishi mumkin - bir AQSH dollari yoki 12 000 so‘m bitta saksovul daraxtini ekish imkonini beradi, bu esa o‘rmon xo‘jaligi mutaxassislari tomonidan saksovul ekish monitoringiga ko‘ra, mintaqani keyingi 25 yil davomida cho‘llanishdan himoya qiladi.
[1] Ma’lumotlar "Orol dengizining qurigan tubida saksovul ekish loyihasi maydonining monitoringi" texnik hisobotiga muvofiq taqdim etilgan, Qoraqalpog‘iston, 2025-yil.
