LocationsКлимат жеке іске айналған кезде: Гульжанның оқиғасы
2025 ж. 21 November
«Мен Қазақстанның батысынанмын – ол жақта құм желмен тоғысады, құрғақшылық дихандардың еңбегімен ұштасады, ал ауыз су – сирек кездесетін байлыққа айналады. Бұл өңірлерде сен ерте түсінесің: климаттың өзгеру салдары – жай ғана абстракция емес, ол сенің ертеңгі күнің», – деп климаттық тәуекелдерді бағалау жөніндегі сарапшы Гульжан Ермекова атап өтті.
Гульжан шамамен 10 жыл бойы тұрақты даму, климаттың өзгеруі және бейімделу мәселелерімен айналысады. Ол қолданбалы математика мен экономиканы өз елінің болашағы туралы нақты қамқорлықпен біріктіре алды. Оның университет аудиториясынан климатқа бейімделу бойынша жетекші сарапшыға дейінгі жолы айналадағы өзгерістерді жеке бақылаудан басталды.
Қазақстан - ауыл шаруашылығын дамыту үшін Жер ресурстары бар Орталық Азиядағы ірі мемлекет. Елдің үлкен әлеуетіне қарамастан, Қазақстанда ауыл шаруашылығында пайдаланылатын топырақтың 75 пайыздан астамы деградацияға ұшырайды, бұл азық-түлік қауіпсіздігіне қауіп төндіреді және аграрлық сектордың тұрақтылығын төмендетеді. Температураның жоғарылауы, жауын-шашынның өзгеруі және су тапшылығының артуы дақылдардың, мал шаруашылығының, балық шаруашылығының және орман шаруашылығының өнімділігінің төмендеуіне әкеледі. Халықтың ең осал топтары – азық-түлік тапшылығы мен экономикалық тұрақсыздыққа тап болған ауыл тұрғындары мен шағын фермерлер ең көп зардап шегеді.
Қазақстан орасан зор аграрлық әлеуетке ие бола отырып, өз мүмкіндіктерінің аз ғана бөлігін пайдаланады. Бұл ішінара климаттық факторларға байланысты болса да, бұдан да үлкен дәрежеде – шаруашылық қызметтің төмен тиімділігімен және саланың ғылыми-техникалық қамтамасыз етілу деңгейінің жеткіліксіздігімен байланысты.
«Мемлекеттік және жергілікті атқарушы органдарда ұзақ уақыт бойы осалдықты жүйелі түрде бағалауға және бейімделу шараларын жоспарлауға мүмкіндік беретін бірыңғай құрал болған жоқ. Сондықтан мемлекеттік және жеке құрылымдарға деректерге негізделген шешімдер қабылдауға көмектесу үшін бірыңғай бағалау жүйесін әзірлеу туралы шешім қабылданды», –деді Гульжан.
Бұл мәселені шешу үшін Қазақстандағы стратегиялық жоспарлауға климаттың өзгеруіне бейімделу мәселелерін интеграциялау жөніндегі жоба шеңберінде Гульжан Қазақстанның климаттық тәуекелдерін бағалау жөніндегі Ұлттық әдіснаманы әзірледі. Бұл климаттық тәуекелдер мен осалдықтардың картасын құруға, Климаттық әсерге ең осал аумақтарды, салалар мен популяцияларды анықтауға және бейімделудің басым шараларын анықтауға мүмкіндік береді. Әдістеме деректерді жинауға және талдауға бірыңғай тәсілді қамтамасыз етеді, бұл өңірлер мен секторлар арасындағы нәтижелерді салыстыруға, дәлелді ақпарат негізінде негізделген қорытындылар жасауға және одан әрі Климаттық факторларды Стратегиялық жоспарлау және аумақтық басқару процестеріне біріктіруге мүмкіндік береді.
«Әдістемені әзірлеу кезінде мен негізгі халықаралық құжаттарды негізге алдым: климаттың өзгеруі жөніндегі үкіметаралық топтың алтыншы бағалау есебі, ISO 31000 және ISO 14091 халықаралық стандарттары және БҰҰ апаттар қаупін азайту басқармасы (UNDRR) және Германия халықаралық ынтымақтастық қоғамы GIZ әзірлеген тәсілдер, сондай-ақ UNICEF, халықаралық көші-қон ұйымының индикаторлары, халықтың барлық топтары мен негізгі салаларын ескеру», –дейді Гульжан.
Пилоттық кезең үшін климаттық әсерге ең осал төрт бөлік анықталды: су ресурстары, ауыл және орман шаруашылығы және төтенше жағдайлар саласы. Гульжанның пікірінше, болашақта осы әдіснамаға енгізілген тәсілдер энергетика, денсаулық сақтау және көлік сияқты басқа салаларға да, инфрақұрылымдық, су шаруашылығы және аграрлық жоспарларды әзірлеу кезінде де бейімделуі мүмкін.
Климаттық тәуекелдерді бағалау бірнеше өзара байланысты компоненттерді қамтиды – Климаттық қауіп, әсер ету және осалдық, ол өз кезегінде екі аспектімен анықталады: сезімталдық және бейімделу әлеуеті.
«Мысалы, егер ауыл шаруашылығындағы құрғақшылық қаупін қарастыратын болсақ: құрғақшылықтың өзі Климаттық қауіп; қарқынды егіншілік пен су тапшылығы бар аймақтар-бұл сезімтал аймақтар; суару жүйелері немесе құрғақшылыққа төзімді дақылдар сорттары жоқ шаруашылықтар жоғары сезімталдықпен және сәйкесінше осалдығымен ерекшеленеді. Егер аймақта заманауи суару жүйелері дамыған болса, фермерлерге мониторинг және мемлекеттік қолдау болса, онда бейімделу әлеуеті жоғары – Климаттық тәуекелдің жалпы деңгейі төмендейді», – деп Гульжан түсіндірді.
Әдістеме іс жүзінде жұмыс істеуі үшін жергілікті жерде шешім қабылдаушыларды оқыту маңызды болды. Мәселен, 2025 жылдың тамыз айынан қазан айына дейін Қазақстан Республикасы Экология және табиғи ресурстар министрлігінің бірлескен бастамасы аясында БҰҰДБ Қазақстанда еліміздің барлық облыстарында Климаттық бейімделу мәселелері бойынша бірқатар білім беру семинарларын іске қосты. Қатысушылар мемлекеттік қызметшілер, ҮЕҰ, ЖОО, «Қазгидромет» РМК мамандары мен өкілдері, сондай-ақ климат саласындағы сарапшылар болды.
Гульжан мамандар үшін бұл біліктілікті арттыру және практикалық оқыту құралы екенін атап өтті: семинарларда қатысушылар Климаттық көрсеткіштерді қалай аудару керектігін игерді: температура, жауын-шашын, төтенше оқиғалар тәуекелді бағалау және нәтижелерді нақты басқару шешімдерінде қолдану. Топтық сессияларда Гульжан оқу модульдері бойынша сарапшылармен және сектор мамандарымен бірге бейімдеу шараларын жоспарлау мен іске асыруда әдіснаманы қолдану туралы айтып берді. Интерактивті сессияларда әрбір қатысушы тәуекелді анықтау және климаттың өзгеруіне осалдығын талдау дағдыларын меңгеруге және жетілдіруге мүмкіндік алды.
Бұл семинарлар тек оқу алаңына ғана емес, тәжірибе алмасуға да айналды. Мәселен, Орал мен Түркістаннан келген қатысушылар білімдерін күнделікті жұмысында қалай қолданатындарымен бөлісті.
«Батыс Қазақстан облысындағы климаттың өзгеруі орташа жылдық температураның жоғарылауынан, ыстық күндер санының артуынан көрінеді, бұл құрғақшылыққа, шөлейттенуге және өрт жағдайларының өсуіне әкеледі. Мысалы, биыл біз көктемде қардың ерте еруіне байланысты су тасқынын көрдік. Тренингте біз көптеген пайдалы ақпаратты білдік, енді жұмыс барысында су тасқыны кезеңіне дайындық кезінде біз алдын ала есептеулер жүргізетін боламыз», – деп семинарға қатысушы Ержан Утешев, Батыс Қазақстан облысы ТЖ департаменті ТЖ алдын алу басқармасының бас маманы атап өтті.
«Мен әртүрлі тренингтерде болдым, бірақ бұл бізге практикалық білім мен құралдар беріп қана қоймай, сонымен қатар әртүрлі салалар мен бағыттардағы мамандармен және сарапшылармен тәжірибе алмасуға мүмкіндік бергенімен ерекшеленеді. Сонымен қатар, мен өз жұмысым үшін көптеген пайдалы ақпарат алдым», – деді Түркістан қаласынан келген семинарға қатысушы Шахзода Турсынходжаева, Қожа Ахмет Яссауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің тұрақты даму ғылыми-зерттеу орталығының жетекші ғылыми қызметкері.
Климаттық бейімделу стратегиялық жоспарлаудың бір бөлігіне айналады: ел өңірлеріндегі секторлардың өкілдері іс-қимылдарға басымдық беру құралы мен «осалдық картасын» дербес қалыптастыру үшін жаңа білім алды.
«Мен үшін бұл жобадан да көп. Бұл қолданбалы білімді қолдану мүмкіндігі және ең алдымен тәуекел аймағында тұратындарды қорғау және жергілікті шешім қабылдаушыларға жұмыс шешімдерін ұсыну тәсілі. Бұл біздің бүкіл командамыздың елдің тұрақты болашағына қосқан үлесі», – деп айтты Гульжан.
