Locations2025 жылғы Адам дамуы туралы баяндама Қазақстанда Digital Bridge форумында таныстырылды
2025 ж. 2 October
2025 жылғы Адам дамуы туралы баяндама Қазақстанда таныстырылды. Біріккен Ұлттар Ұйымының Даму бағдарламасы (БҰҰДБ) Digital Bridge 2025 форумында «Таңдау мәселесі: Жасанды интеллект дәуіріндегі адамдар мен мүмкіндіктер» атты панельдік сессияны ұйымдастырды. Іс-шараға дипломаттар, мемлекеттік қызметкерлер, ғалымдар, азаматтық қоғам өкілдері, білім беру саласындағы мамандар және ой көшбасшылары қатысып, 2025 жылғы Адам дамуы туралы баяндаманың қорытындыларын және Қазақстан мен әлемдегі жасанды интеллекттің болашағын талқылады.
БҰҰДБ алғаш рет 1990 жылы жариялаған Адам дамуы туралы баяндама (HDR) экономикалық өсуден тыс ілгерілеуді өлшеудің жаңа тәсілі ретінде Адам дамуы индексін (АДИ) енгізді. HDR әл-ауқатты бағалаудың жетекші жаһандық көрсеткіші болып, денсаулық, білім және өмір сүру деңгейіне назар аударады. Әр жылы баяндама адам дамуын қалыптастыратын негізгі тақырыпты зерттеп, деректерге негізделген түсініктер мен саясаттық ұсыныстар береді.
2025 жылғы Адам дамуы туралы баяндама жаһандық алаңдатарлық үрдісті көрсетеді: Адам дамуы индексі тарихтағы ең жоғары деңгейге жеткенімен, ілгерілеу қарқыны соңғы 35 жылдағы ең төмен деңгейге түсті. Көп жылдар бойы жаһандық АДИ тұрақты түрде жақсарды, бірақ соңғы жылдары тұрақсыздық пен тоқырау байқалды. 2020–2021 жылдары жаһандық АДИ орташа мәні екі жыл қатарынан төмендеді — бұл баяндаманың тарихында алғаш рет орын алды. 2023 жылы 90-нан астам елде АДИ мәні 2019 жылмен салыстырғанда төмен болды, бұл соңғы дағдарыстардың кең таралған әсерін көрсетеді.
Тағы бір алаңдатарлық жайт — АДИ рейтингінің жоғарғы және төменгі елдері арасындағы адам дамуы алшақтығы ондаған жылдар бойы қысқарғанымен, қазір қайтадан ұлғайып келеді. Бұл ең кедей және осал топтардың одан әрі артта қалуына әкеледі, жақындасу процесін алшақтау процесіне айналдырады. Баяндамада соңғы жылдары, әсіресе жас әйелдер мен қыздар арасында, жастардың психикалық әл-ауқатының күрт төмендеуі атап өтілген — бұл жасанды интеллектпен қуатталған цифрлық технологиялардың жылдам таралуымен сәйкес келеді.
«Жасанды интеллект — бұл тек технологиялық серпіліс емес, ол біздің құндылықтарымыз бен басымдықтарымыздың сынағы. Бүгінгі таңда қабылданатын шешімдер ЖИ-дің инклюзия мен ілгерілеу құралы бола ма, әлде алшақтықты тереңдететін факторға айнала ма, соны анықтайды. БҰҰДБ ЖИ-дің адам дамуын қолдап, барлық адамдарға мүмкіндік беруіне ұмтылады», — деді Катаржина Вавьерниа, Қазақстандағы БҰҰДБ Тұрақты өкілі.
2025 жылғы HDR жасанды интеллектті адам дамуы үшін әрі сын-қатер, әрі мүмкіндік ретінде қарастырады. Сауалнама деректері бойынша, әлем бойынша респонденттердің шамамен 20%-ы ЖИ-ді қазірдің өзінде пайдаланып отыр, ал төмен АДИ елдеріндегі респонденттердің үштен екісі бір жыл ішінде ЖИ-ді қолдануды бастауды жоспарлап отыр. Бұл өте жоғары АДИ елдеріндегі респонденттердің шамамен жартысымен салыстырғанда өзгеше. Адамдар ЖИ-ді жұмысын автоматтандырудан гөрі толықтыратынына, жаңа мүмкіндіктердің пайда болуына көбірек үміт артады.
Алайда баяндамада генеративті ЖИ модельдерін оқыту деректері мен дамуы жоғары АДИ елдерінің көзқарасына қатты бейімделгені, бұл алалаушылық пен инклюзивтілікке қатысты алаңдаушылық туғызатыны ескертіледі. Бүгінгі таңда қабылданатын шешімдер — үкіметтер, ұйымдар және жеке тұлғалар тарапынан — ЖИ-ді инклюзия мен ілгерілеу құралы бола ма, әлде алшақтықты тереңдететін факторға айнала ма, соны анықтайды.
Баяндама жасанды интеллекттің әлеуетін — тек технологиялық серпіліс ретінде емес, тоқырауды еңсеруге және ілгерілеуді ынталандыруға арналған қуатты құрал ретінде көрсетеді. Жаһандық сауалнама нәтижелері сақ оптимизмді көрсетеді: респонденттердің жартысы қазіргі жұмыс орындары автоматтандырылуы мүмкін деп санайды, бірақ 60%-ы ЖИ жаңа мансаптық мүмкіндіктер ашады деп күтеді, оның ішінде әлі жоқ мамандықтар да бар. Тек 13% жұмыс орындарын жоғалтуға алаңдайды, ал төмен АДИ елдерінде 70% ЖИ-тен өнімділіктің артуын күтеді, үштен екісі оны келесі жылы білім, денсаулық сақтау салаларында немесе жұмыста қолдануды жоспарлап отыр.
«Жасанды интеллект біздің экономика мен қоғамның барлық секторларын жылдам өзгертуде. Біздің міндетіміз — оның әлеуетін баршаға пайда әкелу үшін пайдалану, ешкімнің артта қалмауын қамтамасыз ету. Қазақстан цифрлық инфрақұрылым мен дағдыларға инвестиция салып, жұмыс күшін болашаққа дайындауда», — деді Дмитрий Мун, Қазақстан Республикасы Жасанды интеллект және цифрлық даму вице-министрі.
Қазақстан 193 елдің ішінде АДИ бойынша 60-орында (0,837 балл) мықты позицияға ие. Алайда теңсіздік пен экологиялық тәуекелдерді ескергенде индекс 0,765-ке дейін төмендейді, бұл әділ және орнықтылық шешімдердің қажеттілігін көрсетеді.
Цифрлық дәуірдің сын-қатерлеріне жауап ретінде Қазақстан ЖИ-ді реттейтін жаңа заң қабылдады. Онда адам құқықтары, ашықтық және қауіпсіздік басымдыққа ие. Заң ЖИ-ді эмоцияларды талдау, мінез-құлықты бақылау және жеке деректерді келісімсіз жинау үшін қолдануға тыйым салады, дипфейктерді белгілеуді міндеттейді. Сондай-ақ, құпия ақпаратты қорғау үшін ашық нейрондық желілерге шектеу қойылып, ЖИ-ді енгізуде ұлттық құндылықтар мен мәдени сәйкестікті интеграциялау маңызды деп атап көрсетіледі.
«Бүгінде халықаралық құқық жүйесі бірізді дамымай, тиімді іске асыру тетіктерін қалыптастырмай отыр. Жасанды интеллектіні жаһандық реттеу әлі де әлсіз деңгейде. Сондықтан азаматтардың құқықтарын қорғау мен экономикалық мүдделерді қамтамасыз ету бойынша негізгі жауапкершілік ұлттық жүйелерге жүктеледі», — деді Екатерина Смышляева, Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің депутаты.
Қазақстан білім мен инновацияға да айтарлықтай инвестиция салып жатыр. Инновациялық саясат функциялары Ғылым және жоғары білім министрлігіне берілді, бұл ғылыми және білім беру процестерін тығыз интеграциялауға мүмкіндік береді. Ел отандық технологияларды енгізуді жеделдетіп, бәсекеге қабілеттілікті арттырып, ЖИ-пен жұмыс істейтін мамандарды дайындауда. Білім беру саласында ЖИ оқыту мен дағдыны дамыту тәсілдерін өзгертіп жатыр.
«Жасанды интеллект — бұл тек технологиялық құрал емес, сонымен қатар білім беру философиясын өзгертетін фактор. Ол жаңа буын мамандарын дайындауға көмектеседі, заманауи білімге қолжетімділікті қамтамасыз етеді және болашаққа қажетті дағдыларды — аналитикалық ойлау мен шығармашылық шешім қабылдаудан бастап — дамытады. ЖИ-ді оқу процесіне енгізу бейімделгіштікке, инновацияға және ұлттық дамуға үлес қосуға ықпал етеді», — деді Гүлзат Көбенова, Қазақстан Республикасы Ғылым және жоғары білім вице-министрі.
Генеративті ЖИ бұрынғы кез келген технологияға қарағанда жылдамырақ таралуда. 2025 жылғы Адам дамуы туралы баяндама бұл жылдам интеграцияның дамуға жақсы әсер ете алатыны мен қауіп-қатер әкеле алатынын де ескертеді. Нақты әрекеттерсіз ЖИ бар теңсіздіктерді тереңдетуі мүмкін — көмекші технологияларға қолжетімділік бірнеше жоғары табысты елдерде шоғырланған, ЖИ жұмыс күшінде гендерлік алшақтық сақталып отыр, ал адам жасы мен білім деңгейі кімнің көбірек пайда көретінін анықтауды жалғастыруда.
Әлемнің көптеген жұмысшылары, әсіресе төмен АДИ аймақтарында, ЖИ әлеуетін пайдалану үшін қажетті цифрлық құралдарға әлі де ие емес. ЖИ не болатыны, оны кім басқаратыны және кім пайда көретіні алдын ала анықталмаған. Бүгінгі таңда қабылданатын шешімдер ЖИ баршаға мүмкіндік беретін қозғаушы күш бола ма, әлде көптеген адамдарды артта қалдыра ма, соны анықтайды.
Баяндама үш басым әрекетті ұсынады:
- Адамдар мен ЖИ бірге жұмыс істейтін қосымша экономиканы құру.
- Адам әлеуетін кеңейту үшін инновацияны ынталандыру.
- Білім беру, денсаулық сақтау және әлеуметтік қорғаудың инклюзивті жүйелеріне инвестиция салу.
Сессия қатысушылары ЖИ адам дамуының тұжырымдамасын қалай өзгертетінін, осы технологиялық дәуірдің бірегей сын-қатерлерін және ЖИ әділеттілікке, инклюзияға және адамдардың өзін-өзі жүзеге асыруға ықпал етуі үшін қажетті саясаттық шешімдерді талқылады.
Қосымша ақпарат алу үшін:
2025 жылғы Адам дамуы туралы баяндамамен келесі сілтеме арқылы таныса аласыз: https://hdr.undp.org/human-development-report-2025
HDR шолуының қазақша нұсқасы және елдік деректер мына сілтемелер арқылы қолжетімді:
https://www.undp.org/sites/g/files/zskgke326/files/2025-10/hdr-2025-kazakhstan-data.pdf
