LocationsUbistvo i samoubistvo vatrenim oružjem u partnerskom odnosu: društveni problem koji se može sprečiti
2. October 2023.
Zloupotreba vatrenog oružja uvek značajno povećava rizik da će doći do smrtnog ishoda u situaciji pokušaja femicida (rodno zasnovano ubistvo žene) i/ili suicida. Iako se broj samoubistava smanjuje, Srbija je i dalje u vrhu u regionu Zapadnog Balkana kada je reč o broju samoubistava vatrenim oružjem koje u najvećem broju slučajeva počine muškarci. Premda se može činiti da su femicid i samoubistvo počinioca pojave koje pripadaju domenu privatnog života, reč je o društvenim problemima koji se mogu sprečiti.
U poslednjih 12 godina, bez obzira na sredstvo izvršenja, u Srbiji je počinjeno prosečno 30 femicida godišnje. Izvršioci ovih ubistava su najčešće partneri ili muževi žrtava.
Najveći procenat femicida praćenih suicidom počinioca počinjen je vatrenim oružjem u intimnim partnerskim odnosima.
Karateristike i prevencija slučajeva femicida-suicida počinjenih vatrenim oružjem u intimnom partnerskom odnosu, UNDP (2023)
Ukupan broj slučajeva femicida vatrenim oružjem, kao i onih koji su praćeni samoubistvom počinioca u periodu od 2010. do 2020. godine, varira. Najveći procenat ubistava vatrenim oružjem u ukupnom broju femicida zabeležen je 2015. godine – 45,71%, a najmanji 2018 – 20%. Udeo femicida praćenih suicidom bio je najveći 2017. godine, a najmanji 2016. godine.
Nošenje i pristup vatrenom oružju kao rizik
Pristup vatrenom oružju, bez obzira na to da li je u legalnom ili nelegalnom posedu, te profesije koje uključuju nošenje i pristup vatrenom oružju ili hobi koji podrazumeva posedovanje oružja, spadaju u najznačajnije rizike, pokazalo je istraživanje o karakteristikama i sprečavanju femicida-suicida počinjenih vatrenim oružjem u partnerskom odnosu.
Dodatno, pristup vatrenom oružju povećava rizik od masovnog ubistva i višestrukih žrtava nasilja, uz nastanak teških povreda i invaliditeta. Zakon o sprečavanju nasilja u porodici posedovanje oružja, kao i pretnje ubistvom i samoubistvom prepoznaje kao faktore koji se proveravaju prilikom procene rizika u slučaju nasilja.
Analiza slučajeva femicida koji su se dogodili u periodu od 2017. do 2020. godine pokazuje da ih je jedna petina izvršena vatrenim oružjem. U ovim slučajevima, gotovo 80 odsto učinilaca je pokušalo da izvrši ili je izvršilo samoubistvo nakon ubistva partnerke/supruge.
Femicidi praćeni suicidom uglavnom se dešavaju u porodično-partnerskom kontekstu i češće od drugih oblika ubistava uključuju i druge žrtve. Odnos između žrtve i učinioca od velike je važnosti za razumevanje dinamike ovih slučajeva. Što je prisniji odnos između učinioca i žrtve, to je veća i verovatnoća da će nakon ubistva doći do samoubistva.
Istraživanje pokazuje da, u najvećem procentu slučajeva femicida–suicida učinjenih vatrenim oružjem, ranije nasilje nije prethodno prijavljivano institucijama. Identifikovana su tri obrasca u odnosu na njihovo (ne)prijavljivanje:
Slučajevi „ispod radara“:
a) oni koji su prošli neopaženo - učinioci nisu viđeni kao kadri da učine zločin;
b) slučajevi u kojima su porodica i prijatelji uočavali „bolesnu“ i „opsesivnu“ ljubomoru učinilaca, nasilje ili alkoholizam, partnerka je napustila učinioca, ali nasilje niko nije prijavio institucijama;
c) oni u kojima su učinioci bili poznati zajednici, opsesivno su proganjali svoje partnerke, a neko od članova porodice je bio poznat centru za socijalni rad po drugom osnovu, i takođe nisu bili prijavljeni institucijama zbog nasilja u porodici / partnerskom odnosu.
„Crvena zastavica“ – slučajevi nasilja iz aktuelnih ili prethodnih veza, u kojima su postojali ljubomora i opsesivno praćenje ili ozbiljni psihički problemi učinilaca, partnerke su napustile učinioce, nasilje je više puta prijavljivano institucijama koje su postupale, ali nije bilo saglasnosti u proceni rizika i određivanju mera zaštite, te je femicid–suicid ipak izvršen.
„Profesija kao rizik“ – oni u kojima učinilac ima profesiju koja podrazumeva nošenje oružja – policijski službenik, lovočuvar, lovac i slično.
Kako ka rešenju
Ključni problem je sprečavanje smrtnog ishoda koji proizilazi iz društvenih fenomena: zloupotrebe vatrenog oružja i zloupotrebe nesrazmerne moći u porodično-partnerskim odnosima, koji dovode do femicida, odnosno suicida. U korenu svega leži maskulina kultura koja utiče na to da muškarac vidi ženu kao vlasništvo, da je društveno poželjno da muškarac ume da barata vatrenim oružjem, ali i to da on ne sme da pokaže slabost. U praksi to znači da muškarci ređe traže psihološku ili psihijatrijsku pomoć nego žene, što za posledicu ima veću stopu suicida među muškarcima.
Prema istraživanju Centra „Srce“ (1), udeo suicida vatrenim oružjem u Srbiji u poslednjih deset godina je iznad 10 odsto. U periodu od 2012. do 2021. godine 95 odsto suicida vatrenim oružjem izvršili su upravo muškarci. Takođe, u ukupnom broju suicida vatrenim oružjem u poslednjih 10 godina bilo najviše muškaraca iznad 45 godina starosti (80 odsto).
Uloga zdravstvenog sistema
Kada je reč o prevenciji nasilja u porodici i femicida kao njegovog najgoreg ishoda, uloga zdravstvenog sistema je velika, što pokazuje primer uspešne prakse Doma zdravlja u Nišu.
Model koji oni primenjuju može poslužiti drugim ustanovama, imajući u vidu da ovakvi timovi nisu uspostavljeni svuda u Srbiji, a da većina zdravstvenih radnika i radnica smatra da im je potrebno dodatno jačanje kompetencija da bi mogli efikasnije da odgovore na slučajeve rodno-zasnovanog nasilja (2). U tom smislu edukacije koje okupljaju više sektora sa ciljem jačanja zajedničkog delovanja u prevenciji, ali i materijali koji specifično odgovaraju na dileme zaposlenih u zdravstvu o njihovim mogućnostima u sprečavanju nasilja predstavljaju dragocene resurse.
PIRAMIDA PREVENCIJE – na osnovu nalaza istraživanja o slučajevima femicida-suicida
Uloga medija
Mediji su u proces prevencije uključeni pre svega kao edukativni faktor. Najveći je izazov sprečiti senzacionalizam i objavljivanje nepotrebnih detalja, jer to dokazano izaziva „društvene zaraze” poput „Verterovog efekta” (porast broja suicida kada je frekvencija medijskog izveštavanja o pojedinačnim slučajevima velika) ili „copycat efekta” (talas ubistava počinjenih na način sličan onom koji je sa previše detalja prisutan u medijskom izveštavanju).
Oslanjajući se na smernice koje je pre više decenija postavila Svetska zdravstvena organizacija, Centar „Srce” i Grupa „Novinarke protiv nasilja prema ženama” izradili su Smernice za etičko medijsko izveštavanje o suicidu. Važno je naglasiti da ove smernice prvi put pokrivaju dva fenomena u kojima se mediji najslabije snalaze: fenomen femicid-suicid i suicide slavnih ličnosti. Edukacije za novinarke i novinare u okviru kojih se analiziraju konkretni primeri poželjnog i nepoželjnog načina medijskog izveštavanja o nasilju prema ženama, zloupotrebi vatrenog oružja i suicidu, takođe su način da se prevaziđu konkretne dileme u edukativnom i preventivnom predstavljanju ovih tema.
Dalji koraci
Program prevencije zloupotrebe vatrenog oružja za nasilje i samoubistva potrebno je zasnovati na zajedničkom delovanju različitih institucija koje je usmereno na isti cilj – sprečavanje nasilja u intimnom partnerskom odnosu i u porodici, ali i suicida koji može biti vezan za nasilne odnose.
U pravilnom identifikovanju faktora rizika, uključujući i zloupotrebu vatrenog oružja vide se prvi obrisi mape puta ka prevenciji femicida i suicida. U njenu izradu uključeni su predstavnici i predstavnice zdravstvenog sistema, MUP-a, te psihološke i medijske struke, koje je Program Ujedinjenih nacija za razvoj (UNDP) u Srbiji okupio sa ciljem da se doprinese smanjivanju rizika zloupotrebe vatrenog oružja za nasilje i samoubistvo.
UNDP je kroz svoje aktivnosti okupio veliki broj aktera kako bi se analizirali najveći izazovi sa kojima se suočavaju bezbednosni sistem, zdravstvo i najšira populacija i ponudile mogućnosti za razvijanje konkretnih rešenja. Kroz zajednički rad, prepoznati su dalji potrebni koraci u unapređenju situacije u ovoj oblasti:
Razvoj modela rada kroz Timove za prevenciju nasilja pri zdravstvenim ustanovama.
Povećanje efikasnosti razmene informacija između MUP, centara za socijalni rad i zdravstvenog sektora i unapređenje procedura za izdavanje dozvole za nošenje vatrenog oružja koje bi omogućile delotvornije prepoznavanje rizika za zloupotrebu.
Jačanje interne psihološke podrške policijskim službenicima.
Povezivanje zdravstva sa tužilaštvom i grupama za koordinaciju i saradnju koje su zadužene za razmatranje slučajeva nasilja u porodici (3).
Upoznavanje lekara koji rade zdravstvene procene za nošenje oružja o mogućim načinima da se oružje zloupotrebi, ali i edukacija lekara opšte medicine o faktorima rizika za suicid, budući da su oni prva instansca zdravstvenog sistema u prevenciji.
Nastavak procesa digitalizacije zdravstva u svrhu povezanosti korišćenih platformi i dostupnosti informacija koje se na njima nalaze izabranim lekarima, kako bi se omogućilo da lekari opšte prakse imaju sve relevantne podatke o pacijentima kako bi uočili faktore rizika za suicid.
Edukacija medija, tj. novinara i urednika o važnosti pravilnog izveštavanja o femicidu i suicidu.
Zajednički pristup nadležnih institucija omogućava da reakcija na zloupotrebu vatrenog oružja bude sveobuhvatna, sa fokusom na pojedince/ke, zajednicu, ali i bezbednost celog društva.
Autorka teksta: Jovana Gligorijević
***
Opisane aktivnosti realizovane su u okviru projekta “Smanji rizik-Povećaj bezbednost II” koji sprovodi Program Ujedinjenih nacija za razvoj (UNDP) u Srbiji uz finansijsku podršku Savezne Republike Nemačke, Kraljevine Švedske, Francuske Republike, Ujedinjenog Kraljevstva, Kraljevine Holandije i Kraljevine Norveške, kao i uz podršku Evropske unije, putem Multi-partnerskog poverilačkog fonda za podršku sprovođenja Mape puta za kontrolu malokalibarskog i lakog naoružanja na Zapadnom Balkanu.
Cilj ovog projekta je smanjenje rizika od zloupotrebe vatrenog oružja za nasilje u porodici ili samoubistvo od strane osoba koje imaju pristup vatrenom oružju kao civili, ili na osnovu zanimanja ili hobija, kao i onih koji imaju pristup ilegalnom vatrenom oružju.
(1) Istraživanje o sprečavanju zloupotrebe vatrenog oružja za samoubisto, UNDP, 2023
(2) Prema nalazima Istraživanja procene kapaciteta zdravstvenih radnika/radnica i zdravstvenih ustanova da reaguju na rodno zasnovano nasilje, UNFPA, 2022, dostupno na: https://serbia.unfpa.org/sites/default/files/pub-pdf/086_publikacija_sida_istrazivanje-v011.pdf
(3) U skladu sa obavezom iz Zakona o sprečavanju nasilja u porodici, na području svakog osnovnoj javnog tužilaštva formirana je grupa za koordinaciju i saradnju koja se sastaje najmanje jednom u 15 dana i razmatra sve prijavljene slučajeve nasilja u porodici. Grupa izrađuje individualni plan zaštite i podrške žrtvi, kojim su predviđene konkretne mere i rokovi u kojima moraju biti realizovane.