LocationsСу дағдарысын еңсеру: Қазақстандағы көктемгі су тасқыны жағдайы бізге не үйретті
2025 ж. 23 June
Шағалалы су қоймасы
Қазақстандағы былтырғы жыл табиғаттың әдеттегі өмір салтын қалай бұза алатынын және қиындықтарға тап болған адамдардың табандылық пен ұйымшылдықты қалай көрсете алатынын айқын көрсетті.
Менің Қазақстан Республикасы Су ресурстары және ирригация министрлігінде БҰҰДБ-ның техникалық кеңесшісі ретіндегі жұмысым ел соңғы онжылдықтардағы ең жойқын су тасқынына тап болған сәтте басталды. Он өңір зардап шекті, шығын жүздеген миллиард теңгені құрады, ал қоғамдастық өмірінде қарғын судан осындай бұзушылықтардың ауқымы бұрын-соңды болмаған еді.
Су тасқынының себебі бір құбылыс емес, факторлардың жиынтығы болды: тоң болып қатқан жер, қыста қардың көп мөлшерде жаууы, көктемде температураның күрт өсуі және өзендердегі мұз кептелісі. Әсіресе қиын жағдай солтүстікте, Петропавл ауданында орын алды, яғни өзен ағынының деңгейі көктемгі орташа көрсеткіштен екі еседен астам асып түсті.
Сол кезде елде су тасқыны деңгейін дәл болжауға және халықты уақтылы ескертуге мүмкіндік беретін сенімді ерте ескерту жүйесі болған жоқ. Алайда дағдарыс өзгерістердің бастапқы нүктесі болды. Техникалық кеңес беру ретінде басталған менің жұмысым тез арада жаңа әрі тиімді ерте ескерту жүйесін құру миссиясына айналды.
Министрліктің, ақпараттық-талдау орталығының (АТО), Қазақстандағы БҰҰДБ, Нидерланды елшілігінің және IHE Delft су білімі институтының тығыз ынтымақтастығының арқасында бірнеше айдың ішінде біз екі өзен бассейні — Есіл мен Нұра-Сарысу үшін болжаудың пилоттық жүйесін іске қостық. Жүйе заманауи бағдарламалық шешімдер мен ұлттық дерекқорларды біріктірді. Пайдаланылған құралдардың қатарында: гидрологиялық модельдеуге арналған TALSIM, деректерді өңдеуге арналған Delft-FEWS, сондай-ақ ақпаратты визуализациялауға арналған веб-интерфейс ретінде АТО әзірлеген QAZSU бар.
Жүйе 2025 жылдың наурызында сыналды және Атбасар мен Қалқутан өзендерінің бойындағы қауіпті аймақтарды дәл болжады. Сәуір айында болжамдар расталды: Қалқутан өзенінің маңындағы ауылдардың біріне су жақын келген соң тұрғындар эвакуацияланды. Модельдердің дәлдігіне қарамастан, жағдай бізге, әсіресе болжамдарды халық үшін түсінікті және уақтылы белгілерге айналдыру бөлігінде әлі де көп нәрсені меңгеру керектігін көрсетті.
1) Балкашино гидрологиялық бекеті 2) Қалқутан өзені 3) Атбасар қаласы 4) Сергеев су қоймасы
Сәуір айында біз далалық сапарға шықтық. Министрлік, БҰҰДБ және АТО әріптестерімен бірге біз Есіл бассейніндегі негізгі нүктелерге бардық. Су басқан жазықтардың шетінде тұрып аңғарғанымдай, ешқандай спутниктік суреттер сол жердегі бақылауларды алмастыра алмайтыны белгілі болды. Дәл осы далалық сапарда гидрологтар арналардың өзгеруі, жағалаулардың пішіні, модельдердің дәлдігін жақсарту үшін маңызды жер үсті ағындары сияқты маңызды бөлшектерді байқай алады.
Негізгі пункттердің бірі су тасқынынан үнемі зардап шегетін Атбасар қаласы болды. Арнаны тазартуға қарамастан, сапасыз материалдар мен уақытша шешімдерге байланысты жағалаулар су тасқынына осал болып қалады. Мұнда көптеген тұрғындар ұрпақтар бойы өмір сүреді және климаттың өзгеруі су тасқынын жиі тудыратынына қарамастан, өз үйлерінен кеткісі келмейді. Егер біз орнықты және қоғам қолдайтын шешімдерге ұмтылсақ, күрделі түйткілдердің түйінін тарқатуды көздейтін сұхбат қажет.
Біз сондай-ақ әрқайсысының өз тарихы бар бірнеше бөгеттерді қарастырдық. Мысалы, қуатты суағытқышы бар Сергеев су қоймасы су деңгейінің күрт ауытқуы жағдайында тиімді жұмыс істеудің мысалын көрсетеді. Бірақ Петропавлда 2024 жылғы су тасқыны кезінде бөгет шамадан тыс жүктелді және апаттық айналма арналарды пайдаланды. Көкшетауды сумен қамтамасыз ететін Шағлы бөгетінде операторлар судың жинақталуы мен су тасқынына дайындығы арасында тұрақты теңгерім жасайды, өйткені бұл жерде нақты болжамдар ерекше маңызды.
Бірнеше айдың ішінде ерте ескерту жүйесін құру үлкен жетістік болды. Бірақ бұл алғашқы қадам ғана. Жүйені жетілдіру керек, алда әлі көп жұмыс бар. Қазақстанның басқа да негізгі өзен бассейндерін қамти отырып, бүкіл ел бойынша су тасқыны мен құрғақшылық туралы алдын ала ескертудің заманауи жүйелерін енгізу және күш-жігерді жұмылдыру уақыты келді.
