Күчөп жаткан саясий поляризация жана ишенбөөчүлүк бизди глобалдык көйгөйлөрдү чечүүдө бөгөт болууда

Бишкек, 18-март, 2024-жыл – Өнүгүүнүнтекши эмес прогресси эң жакыр өлкөлөрдү артта калтырып, теңсиздикти тереңдетип, глобалдык саясий поляризацияны күчөтүүдө. Бул бизди коркунучтуу туюкка алып барат, андан чыгуунун жолдорун азыртан биргелешкен аракеттер менен издеш керек. Бул тууралуу Бириккен Улуттар Уюмунун өнүктүрүү программасы (БУУӨП) 13-мартта жарыялаган жаңы баяндамасында айтылат.

"Туюктан чыгуу: Уюлдашкан дүйнөдө кызматташтыкты кайра карап чыгуу" деп аталган 2023–2024-жылдарга карата Адамдык Өнүгүү Отчетунда (АӨО) тынчсыздандырган тенденция жөнүндө кабарланат: адам башына улуттук дүң кирешенин (УДК), билим берүү жана күтүлгөн жашоо узактыгынын жалпы көрсөткүчү болгон Адамдык өнүгүүнүн глобалдык индексин (АӨИ) калыбына келтирүү жартылай, толук кандуу эмес жана текши эмес болгон. 

Прогноздорго ылайык, АӨИ 2020 жана 2021-жылдардагы кескин төмөндөөсүнөн кийин 2023-жылы рекорддук деңгээлге жетмекчи. Бирок, бул прогресс терең теңсиздиктер менен белгиленет. Бай өлкөлөр адамдык өнүгүүнүн рекорддук деңгээлин көрүп жатышат, ал эми эң жакыр өлкөлөрдүн жарымы кризиске чейинки деңгээлинен төмөн бойдон калууда.

Глобалдык теңсиздик экономикалык активдүүлүктүн олуттуу уюусу менен курчуйт. Отчетко ылайык, дүйнөлүк товар соодасынын дээрлик 40 пайызы үч же андан азыраак өлкөлөрдө топтолгон; жана 2021-жылы дүйнөнүн үч ири технологиялык компаниясынын ар биринин рыноктук капиталдаштыруусу ошол эле жылы 90 пайыздан ашуун өлкөлөрдүн ички дүң продукциясынан (ИДП) чоңураак болгон.

«Баяндамада баса белгиленген адамдык өнүгүүдөгү ажырымдын кеңейиши бай жана кедей өлкөлөрдүн ортосундагы теңсиздиктин жыйырма жылдан ашык үзгүлтүксүз кыскарып келе жатканы кескин өзгөргөнүн билдирет. Дүйнө жүзүндөгү коомдор бири-бири менен тыгыз байланышта болсо да, биз теңсиздик менен күрөшүүдө жетишпей жатабыз. Биз жалпы көйгөйлөрдү чечип, элдин мүдөөсүн ишке ашыруу үчүн жакын мамилебизди жана потенциалыбызды колдонушубуз керек», - деди БУУнун Өнүктүрүү программасынын администратору Аким Штайнер. – Туюк абалда болуу адамдарга олуттуу зыян келтирет. Климаттын өзгөрүшү, санариптештирүү, жакырчылык жана теңсиздик боюнча биргелешип аракеттенүү ийгиликсиз болгону адамдык өнүгүүгө тоскоол гана болбостон, поляризацияны күчөтүп, дүйнө жүзү боюнча адамдарга жана институттарга болгон ишенимди солгундатат».

Докладда эл аралык биргелешкен аракеттин ийгилигине азыркы «демократиянын парадоксу» кедергисин тийгизип жатат, деп айтылат. Докладда талдоого алынган маалыматтарга ылайык, дүйнө жүзү боюнча ар бир 10 адамдын 9у демократияны жактайт, бирок дүйнөлүк сурамжылоого катышкандардын жарымынан көбү демократиянын негизги эрежелерин бузуп, ага шек жаратчу лидерлерди колдойт. Изилдөөлөр дүйнө калкынын демократияны жогорку деңгээлине жактыруусуна карабастан,  иш-аракеттери негизги демократиялык принциптерге доо кетириши мүмкүн болгон саясий лидерлерди колдоонун карама-каршы үлгүсүн көрсөтүп турат. Дүйнө жүзү боюнча сурамжылоого катышкан адамдардын жарымы өз жашоосун аз же такыр көзөмөлдөй албай турганын айтышса, үчтөн экисинен көбү өкмөт кабыл алган чечимдерге таасири аз же такыр жок дешет.

Саясий поляризация кеңири глобалдуу кесепеттери бар, барган сайын олуттуу көйгөй болуп баратат. Докладдын авторлору алсыздык сезимдерин күчөтүү менен, поляризация тар улуттук кызыкчылыктарга багытталган саясаттын калыптанышына өбөлгө түзөрүн баса белгилешет. Мындай мамиле азыркы учурдун курч көйгөйлөрүн чечүүдө дүйнөлүк кызматташтыктын зарылдыгына терең карама-каршы келет. Бул чакырыктарга экономиканы декарбонизациялоо, санариптик технологияларды этикалык колдонуу жана чыр-чатактарды чечүү кирет. 2023-жылдагы рекорддук жогорку температура менен климаттык кризиске каршы күрөшүү боюнча биргелешкен күч-аракеттердин шашылыш зарылдыгын баса белгилейт жана жасалма интеллекттин тез өнүгүшү менен - ​​адекваттуу ченемдик чектөөлөрсүз алдыга секирип бараткан технология - биргелешип жоопкерчилик жана иш-аракет маселеси өзгөчө курч турат. 

Докладда дүйнө өлкөлөрүнүн экономикалык өз ара көз карандылыгы жогорку деңгээлде сакталып жаткандыгын эске алуу менен, заманбап шарттарда деглобализация идеясы өзүнүн акталышын жана ишке ашпай жатканына көңүл бурат. Абсолюттук өзүн-өзү камсыз кылуу айрым региондор үчүн мүмкүн эмес экендиги баса белгиленет: алардын ар бири дүйнөнүн башка бөлүктөрүнөн 25% же андан ашык деңгээлдеги жок дегенде бир маанилүү категориядагы товарлардын же кызмат көрсөтүүлөрдүн импортуна көз каранды. Бул дүйнөлүк экономиканын тыгыз интеграциясын жана азыркы экономикалык өнүгүүнүн негизги фактору катары глобалдашуудан артка чегинүү мүмкүн эместигин көрсөтүп турат.

«Уюлдашуу жана бөлүнүү күчөп бараткан дүйнөдө эл аралык кызматташтыктан баш тартуу биздин жыргалчылыгыбызга жана коопсуздугубузга олуттуу коркунуч келтирет. Протекционисттик ыкмалар биз туш болгон татаал, анын ичинде пандемиялардын алдын алуу, климаттын өзгөрүшү жана санариптик технологияларды жөнгө салуу, бири-бири менен байланышкан көйгөйлөрдү чече албайт, , деп кошумчалады Штайнер. – “Биздин көйгөйлөр бири-бири менен тыгыз чырмалышып, бирдей тыгыз байланышкан чечимдерди талап кылат. Адамзаттын өнүгүүсү үчүн таза энергияга жана жасалма интеллектке өтүүнүн артыкчылыктарын баса белгилеген мүмкүнчүлүккө багытталган күн тартибин кабыл алуу менен, биз учурдагы туюктан чыгууга жана өзүбүздү жалпы келечекке багыт алууга мүмкүнчүлүк алабыз».

Кыргызстан боюнча маалымат

2022-жылы Кыргызстан рейтингдеги позициясын бекемдеп, 2021-жылы 118-орундан кийин 117-орунду, 2020-жылы 121-орунду ээлеген. 2022-жылы Кыргызстандын адамдык өнүгүү индексинин мааниси бир жыл мурунку 0,696дан кийин 0,701 болду. Бул Кыргызстанга адамдык өнүгүүнүн орточо деңгээли бар өлкөлөр категориясынан жогорку деңгээлдеги категорияга өтүүгө мүмкүндүк берди, отчетко ылайык, Европа жана Борбордук Азия чөлкөмүндө Өзбекстан (0,727 индекси менен 106-орун) сыяктуу өлкөлөр дагы бар. Түркмөнстан (0,744 индекси менен 94-орун), Азербайжан (0,760 индекси менен 89-орун), Армения (0,786 индекси менен 76-орун) жана башкалар. Ошентип, Кыргызстан кризиске чейинки деңгээлге гана калыбына келтирбестен, АӨИ 0,699 көрсөткүчү болгон 2019-жылдагы деңгээлге салыштырмалуу өсүштү көрсөтө алды. 

АӨИнин оң динамикасы, биринчи кезекте, каралып жаткан мезгил ичинде 5,27%га өскөн калктын жан башына улуттук дүң кирешенин (ИДӨ) өзгөрүшү менен шартталган. Калктын жан башына ИДӨ эркектерге (+4,31%) караганда аялдарда (+6,99%) көбүрөөк өскөнүн белгилей кетүү керек. Мындан тышкары, жашоонун узактыгынын көрсөткүчтөрүндө оң өзгөрүүлөр байкалган: эгерде 2021-жылы 69,98 жаш болсо, 2022-жылы 70,48 жаш (+0,72%) болгон. Ошол эле учурда аялдардын арасында жашоо узактыгынын өсүшү эркектердикинен бир аз жогору болуп, тиешелүүлүгүнө жараша 0,58 жана 0,42 жашты түзгөн.

Өлкө боюнча орточо алганда адам өнүгүүсүндөгү прогрессти көрсөткөн АӨИди жакшыртуудан тышкары, Кыргызстанда адам өнүгүүсүнүн өлкө ичинде бөлүштүрүлүшүн эске алган АӨИ маанисинин өсүшү байкалды. Кыргызстан үчүн АӨИ 2022-жылы 0,634 болсо, 2021-жылы теңсиздиктин оңдолгон индексинин мааниси 0,627, 2020-жылы 0,622 болгон. Теңсиздиктен адам өнүгүүсүнүн жалпы жоготуулары үчүнчү жыл катары менен төмөндөөнү улантты, ал 2019-жылдагы 10,3%дан 2022-жылы 9,6%га төмөндөдү, кирешелердин теңсиздиги теңсиздиктин жоготууларынын негизги себеби бойдон калууда. Отчетто 2022-жылы өлкөдөгү эң бай 10% адам жалпы кирешенин 24,0%, ал эми эң жакыр 40% жалпы кирешенин 22,5% гана ээлик кылган деп баяндалат. 

Ийгиликтерге карабастан, Кыргызстанда адам өнүгүүсүндөгү жетишкендиктердеги гендердик ажырым сакталууда. Гендердик өнүгүү индекси (ГӨИ) Кыргыз Республикасы үчүн 2022-жылы 0,975 деп бааланган. Аялдар үчүн АӨИ мааниси 0,690, эркектер үчүн 0,707. Төрөлгөндө күтүлгөн өмүрдүн узактыгы сыяктуу көрсөткүчтөр боюнча олуттуу айырма катталган: аялдар эркектерге караганда 8,7 жылга жогору; Эркектердин жан башына улуттук дүң кирешеси аялдардыкынан 79,3% жогору. Гендердик теңсиздиктин индекси (ГТИ), аялдардын ортосундагы жетишкендиктердин теңсиздигин өлчөөчү жана эркектердин репродуктивдүү ден соолук, мүмкүнчүлүктөрдү кеңейтүү жана эмгек рыногу боюнча 2021-2022-жылдары акырындык менен төмөндөө тенденциясын көрсөттү. 2022-жылы ГИИнин төмөндөшү өспүрүмдөр арасында төрөттүн (15-19 жаштагы аялдардын төрөтүнүн) деңгээлинин төмөндөшүнө байланышкан. Эркектер менен аялдардын эмгек рыногуна катышуу деңгээлиндеги олуттуу ажырым коркунучтуу бойдон калууда – 2022-жылы тиешелүүлүгүнө жараша 15 жаштан жогорку эркектер менен аялдардын 78,0% жана 52,5% эмгек рыногунда болгон. Гендердик көз караштар көбүнчө аялдардын өз потенциалын ишке ашыруусуна тоскоол болуп калат. Кыргызстандыктардын 98%дан ашыгы саясатка, билимге, экономикалык ишмердүүлүккө же физикалык бүтүндүккө байланыштуу жок дегенде бир гендердик көз карашка ээ экени болжолдонууда. 

Планетардык жөнгө салынган адам өнүгүү индекси (ПАӨИ) 0,683. ПАӨИ салттуу Адам өнүгүү индексин (АӨИ) өлкөнүн айлана-чөйрөгө тийгизген таасирин, анын ичинде көмүртектин эмиссиясын жана жан башына материалдын изин эсепке алуу менен адамдык прогресске бир кыйла кылдат баа берет. Бул индекс өлкөнүн өнүгүү жетишкендиктери менен ал жараткан экологиялык жүктүн ортосундагы балансты чагылдырат. Кыргызстандын PHDI бул экологиялык басымды эске алуу менен анын өнүгүү статусу анын планетага тийгизген таасирин чагылдыруу үчүн жөнгө салынышын сунуштайт.

Сунуштар

Докладдын авторлору глобалдык өз ара көз карандылыктын конфигурациясы өзгөрүп жатканын баса белгилеп, глобалдык коомдук товарлардын жаңы муунун түзүүгө чакырышат. Алар токтоосуз чара көрүү үчүн төрт багытты сунушташат:

• Антропоцендин болуп көрбөгөндөй кыйынчылыктарынын шартында климаттын туруктуулугун камсыз кылуу үчүн планеталык коомдук товарлар. Кыргызстандын Тянь-Шандын экосистемалары Памирдин жана Гиндукуштун бийик тоолуу экосистемалары менен бирге 1 миллиарддан ашык адамды суу менен камсыз кылган жана климатты жөнгө салган Үчүнчү уюл деп аталган зонанын бир бөлүгү болуп саналат. бүт Азия. Климаттын глобалдык жана аймактык өзгөрүшүн жана таасирин түшүнүү, коомчулуктардын климаттык аялуулугун чечүү жана ага ыңгайлашуу үчүн өлкөлөрдүн потенциалын күчөтүү жамааттык күч-аракеттин маанилүү бөлүгү болуп саналат. Кыргызстан дүйнөлүк тоо күн тартибинин демилгечиси катары алсыз тоо экосистемаларын коргоодо тоолуу өлкөлөрдүн күч-аракеттерин бириктириши керек.
• Адамдын адилеттүү өнүгүүсү үчүн жаңы технологияларды колдонууда көбүрөөк теңчиликке жетүү үчүн санариптик глобалдык коомдук товарлар. Глобалдык коомдук санариптик артыкчылыктарды колдонуу үчүн Кыргызстан калктын санариптик мүмкүнчүлүктөрдү колдонууга даяр болушуна кепилдик бериши керек. Бул биринчи кезекте санариптик сабаттуулукту жана көндүмдөрдү өнүктүрүүнү талап кылат.
• Жаңы жана кеңейтилген финансылык механизмдер, анын ичинде кирешеси төмөн өлкөлөргө гуманитардык жардамды жана салттуу өнүктүрүүгө жардамды толуктаган эл аралык кызматташтыктын жаңы багыты. Кыргызстан үчүн эл аралык кызматташтыктын жаңы инструменттери жеке секторду тартууга басым жасашы керек, алардын ресурстары аралаш каржылоо аркылуу мобилизацияланышы мүмкүн.
• Чечимдерди кабыл алуу процессине адамдардын катышуусун арттырган башкарууга жаңы ыкмалар аркылуу саясий поляризацияны азайтуу жана туура эмес маалымат менен күрөшүү. Кыргызстанда саясий поляризациянын деңгээлин төмөндөтүү үчүн жарандардын чечимдерди кабыл алуу процесстерине катышуусун жогорулатууга жана дезинформацияга, анын ичинде санариптештирүүгө каршы багытталган башкарууга жаңы ыкмаларды киргизүү зарыл. Бул диалогдор, коомдук угуулар жана онлайн консультациялар сыяктуу коомчулуктун катышуусунун механизмдерин өнүктүрүү, ошондой эле коомдук диалог үчүн мейкиндикти кеңейтүү жана жарандык уюмдарды жана өкмөттүк эмес түзүмдөрдү чечимдерди кабыл алуу процессине киргизүүнү камтыйт. Мындан тышкары, жарандардын саясий процесстер тууралуу көбүрөөк маалыматка ээ болушу үчүн мамлекеттик органдардын ишмердүүлүгү жөнүндө маалыматтын жеткиликтүүлүгүн жана ачык-айкындыгын жигердүү жакшыртуу зарыл. Мындан тышкары, жаштарды жана аялдарды саясий процесске жигердүү тартуу, аларга билим алуу жана катышуу үчүн мүмкүнчүлүктөрдү түзүп берүү жана алардын өнүгүүдөгү негизги ролун моюнга алуу зарылчылыгы бар. Бул чаралардын баары жарандар менен бийликтин ортосундагы, ошондой эле ар кандай социалдык топтордун ортосундагы ишеним деңгээлин жогорулатууга жардам берип, коомдук биримдикти чыңдоого өбөлгө түзөт.

Бул контекстте көп тараптуулук фундаменталдуу ролду ойнойт, деп белгиленет докладда, анткени эки тараптуу өз ара аракеттенүү глобалдык коомдук байлыктарды камсыз кылуу маселесин чечүү үчүн жетишсиз, бул сөзсүз түрдө планетардык мүнөзгө ээ. 

Адамдык өнүгүү индекси жөнүндө маалымат

Адамдын өнүгүү индекси (АӨИ) иштелип чыккан жана биринчи жолу 1990-жылы Бириккен Улуттар Уюмунун Өнүктүрүү Программасы (БУУӨП) тарабынан даярдалган Адамдын өнүгүүсү боюнча баяндамасында берилген. Бул индекстин негизги авторлору пакистандык экономист Махбуб ул Хак жана кийинчерээк экономика боюнча Нобель сыйлыгына татыктуу болгон индиялык экономист Амартия Сен болгон.

АӨИ ИДП аркылуу экономикалык өсүштү жөн эле өлчөө эмес, өнүгүү процесстерин кеңири жана толук түшүнүүнү камсыз кылуу үчүн түзүлгөн. Ал экономикалык көрсөткүчтөрдү гана эмес, ден соолук жана билим берүү сыяктуу жашоонун сапатына жана адамдык капиталдын өнүгүшүнө таасир этүүчү факторлорду да эске алуу менен адамдын бакубаттуулугун баалоо куралы болуп калды. 

АӨИди түзүүнүн максаты эл аралык коомчулуктун көңүлүн адамдык өнүгүүнү жакшыртуу зарылдыгына буруу жана улуттук жана эл аралык деңгээлде тиешелүү саясий жана экономикалык чечимдерди кабыл алууга көмөктөшүү болгон. АӨИ ар кандай өлкөлөрдүн өнүгүүсүн салыштыруунун жана туруктуу өнүгүү максаттарына жетүүдөгү прогресске мониторинг жүргүзүүнүн маанилүү куралы болуп калды. АӨИ 0дөн 1ге чейинки шкала боюнча эсептелет, мында 0 өнүгүүнүн минималдуу деңгээлин жана 1 максималдуу деңгээлин көрсөтөт.

Адамдык өнүгүү боюнча отчет адамдык өнүгүүнүн алты негизги агрегаттык индикаторлорун камтыйт: Адам өнүгүүсүнүн индекси (АӨИ), Адамдык өнүгүүнүн теңсиздик индекси (АӨТИ), гендердик өнүгүү индекси (ГӨИ), гендердик теңсиздиктин индекси (ГТИ), көп өлчөмдүү жакырчылык индекси (КӨЖИ) жана Планетардык жүктөмгө ылайыкталган адамдык өнүгүү индекси (ПАӨИ).

АӨИ индексти эсептөөдөн кийин алынган баалуулуктарга ылайык төмөнкү категорияларга бөлүнөт:

1. Өнүктүрүүнүн өтө жогорку деңгээли: АӨИ өтө жогору болгон өлкөлөр 1ге жакын мааниге ээ (0,800дөн 1,000ге чейин). Бул өлкөлөрдө, адатта, жашоонун узактыгы, билими жана кирешеси өтө жогору. 2022-жылы эң жогорку HR индекси Швейцарияда – 0,967, бул категориядагы эң төмөнкү көрсөткүч Беларуста – 0,801.
2. Өнүктүрүүнүн жогорку деңгээли: АӨИ жогорку деңгээли бар өлкөлөр 0,700дөн 0,799га чейинки мааниге ээ. Бул өлкөлөрдө, адатта, жашоонун узактыгы, билими жана кирешеси жогору. 2022-жылы Болгария бул категорияда эң жогорку HR индексине ээ – 0,799, Белиз бул категорияда эң төмөн – 0,700.
3. Өнүгүүнүн орточо деңгээли: АӨИ орточо деңгээли бар өлкөлөр жогорку жана төмөнкү деңгээлдердин ортосундагы маанилерге ээ (0,550 жана 0,699 диапазонунда). Алар жашоонун орточо узактыгы, билими жана кирешеси менен мүнөздөлөт. 2022-жылы бул категорияда эң жогорку HR индекси Венесуэлада - 0,699, Зимбабведе бул категорияда эң төмөн - 0,550.
4. Өнүгүү деңгээли төмөн: АӨИ төмөн деңгээли бар өлкөлөр 0гө жакын мааниге ээ. Бул өлкөлөр адатта саламаттыкты сактоо, билим берүү жана экономикалык өнүгүү көйгөйлөрүнө туш болушат. 2022-жылы бул категорияда эң жогорку HR индекси Нигерияда - 0,548, Сомалиде бул категорияда эң төмөн - 0,380.

БУУӨП жакырчылыктын, теңсиздиктин жана климаттын өзгөрүүсүнүн адилетсиздигин жоюу үчүн күрөшкөн Бириккен Улуттар Уюмунун алдыңкы уюму. 170 өлкөдө эксперттердин жана өнөктөштөрдүн кеңири тармагы менен иштешип, биз өкмөттөргө адамдар жана планета үчүн ар тараптуу, узак мөөнөттүү чечимдерди түзүүгө жардам беребиз. Көбүрөөк маалыматты undp.org дарегинен же социалдык медиадан @UNDP издөө аркылуу тапса болот. 

Адамдын өнүгүүсү 2022 отчету жана БУУӨПтүн жаңы белгисиздиктердин топтомун кантип жеңүү керектиги жөнүндө көбүрөөк маалыматты бул жерден тапса болот: Human Development Report 2023-24 | Human Development Reports (undp.org)