LocationsӘйел мен теңіз: жаңару мен орнықты болашаққа жол
2025 ж. 30 June
Айнакүл Баймаханова
«Мен Қызылордада туып-өстім, ал Арал ауданына шамамен 40 жыл бұрын, яғни тұрмысқа шыққанда келдім. Сол кезде теңіз кеуіп кеткен болатын, ал жергілікті тұрғындар жұмыс іздеп жан-жаққа кетіп жатты. Өңірдегі экологиялық жағдайы қиын болды: ересектер мен балалар жиі қатты ауыратын», —
деп еске алады Айнакүл Баймаханова.
Дүниежүзілік метеорологиялық ұйым (ДМҰ) Арал теңізінің дағдарысын адам әрекетінен туындаған біртіндеп басталған экологиялық проблема ретінде атаған. Теңіздің құрғауы жердің деградациясына, шөлейттенуіне, биоәртүрліліктің жоғалуына және өңірде климаттың өзгеруіне себеп болды. Құрғаған теңіздің түбінен жел улы шаңды көтеріп, оны жүздеген шақырымға таратып, егістік жерлерді ластап, өнімділікті төмендетіп, ауаның сапасын нашарлатты. Мұның барлығы халықтың денсаулығына үлкен зиян келтіріп, ауру-сырқаудың көбейюіне себеп болды. Басқа да мыңдаған өңір тұрғындары сияқты, Айнакүл де экологиялық дағдарыстың салдарын өзіңде сезінді.
1986 жылдан бастап Айнакүл Арал балық тұтыну одағында қызметін бастап, ал 2008 жылы «Арал теңізі» қоғамдық бірлестігінің директоры лауазымына дейін қызметі жоғарылады. Содан бері Айнакүл өңір мәселелеріне халықаралық жобалар мен қаржыландыру бағдарламалары арқылы жұртшылық назарын аударуға және инвестиция тартуға бағытталған жолдарды іздей бастады.
«Біздің ұйымымызда 300-ден астам жергілікті волонтер жұмыс істейді. Біз Арал теңізінің айналасындағы 15 ауылдың балықшылары мен тұрғындарымен үнемі байланыстамыз. Олардың проблемаларын анықтап, шешу жолдарын іздейміз. Қазақстандағы БҰҰ-ның Даму бағдарламасын, Жаһандық экологиялық қорды және басқа да халықаралық ұйымдарды қолдаудың арқасында біз су ресурстарын сақтау, биологиялық әртүрлілік, климаттың өзгеруіне бейімделу бойынша жобаларды іске асырдық. Осылайша, әр ауылда жұмыс орындары ашылып, ауыл тұрғындарының экономикалық жағдайын жақсартудамыз», —дейді Айнакүл.
Айнакүл ауыл шаруашылығын дамытумен айналыса бастады: Қызылорда облысы Арал ауданының тұрғындары үшін ауыл шаруашылығы экономикалық қызметтің негізгі түрі, ал мал шаруашылығы — негізгі табыс көзі болып табылады. Мал басы жыл сайын өсіп келеді, қазір ауданда мыңнан астам шаруа қожалықтары мал шаруашылығымен айналысады. Алайда, мал азығының негізі болған жайылымдар деградацияға, шөлейттенуге, сортаңдануға және батпақтануға ұшыраған.
Айнакүл өз жобасы үшін Арал қаласынан ең шалғайда орналасқан Қаратерен ауылын таңдады, онда екі мыңға жуық адам тұрады, олардың көпшілігі жұмыссыз әйелдер. Ауылдың 300 ауласының әрқайсысында мал бар.
«Каратерен ауылының тұрғындары озық технологияларды енгізе алмайтындықтарын, инфрақұрылымды дамыта алмайтындықтарын, техника мен жемшөп дақылдарының тұқымын сатып ала алмайтындықтарын айтты. Жемшөп негізінен Қостанай облысынан келеді. Бұл, әрине, қымбат. Біздің жоба өңірімізде жемшөп дақылдарын егіп, өсіре бастаған бес шаруа қожалығын біріктірді. Өткен жылы ауыл тұрғындары үнемдеуді сезініп, биыл тағы да егін салды. Қазір көршілес ауылдардың фермерлері де қызығушылық танытып, тәжірибе алмасуға келеді», — деп атап өтті Айнакүл.
Айнакүл ауыл шаруашылығын дамытумен айналыса бастады: Қызылорда облысы Арал ауданының тұрғындары үшін ауыл шаруашылығы экономикалық қызметтің негізгі түрі, ал мал шаруашылығы — негізгі табыс көзі болып табылады
Келесі қадам күніне 800 килограмм жем шығаратын жануарларға арналған сығымдалған жем өндіретін шағын цехты іске қосу болды:
«Біз шағын цехқа арналған жабдықты Жаһандық экологиялық қордың шағын гранттар бағдарламасы бойынша алынған грант шеңберінде сатып алдық. Шағын цех жақын маңдағы үш ауылдың малын азықпен қамтамасыз етеді және барлық басқа фермерлерге үлгі болды».
Арал өңірінде көптеген жылдар бойы балық аулау негізгі кәсіп болды. 1960 жылдарға дейін Арал КСРО-ның ішкі сулары арасында үшінші орын алатын және жыл сайын жалпы балық аулаудың шамамен 13 пайызын қамтамасыз етті. Бірақ 1980 жылы тұздылықтың жоғарылауы мен теңіз суының кебуіне байланысты балық аулау азайып, ал 1984 жылы балық аулау тоқтады.
Айнакүл 2005 жылдан кейін, Солтүстік Арал теңізінің қалпына келтірілуі жұмыстары басталғанда, балық қайта пайда болғанын еске алады. Өмір жақсара бастады:
«Қазір теңіз 18 балық аулау учаскесіне бөлінген, әр учаскеде 40-50 балықшы жұмыс істейді, сегіз балық зауыты мен оннан астам балық өңдейтін шағын цех салынған. Балық секторында барлығы 3.000-нан астам адам жұмыс істейді».
Айнакүл жергілікті қауымдастықтарды белсенді түрде тартады
Қазақстан Республикасы Су ресурстары және ирригация министрлігінің деректері бойынша Солтүстік Арал теңізіндегі судың жалпы көлемі 22,1 млрд текше метрді құрайды (2022 жылдың басында – 18,9 млрд). 2025 жылдың соңына қарай су көлемі 23,4 млрд текше метрге дейін өседі деп күтілуде. Солтүстік Арал теңізінің көлемі мен ауданының ұлғаюы судың минералдануын азайтуға және балықтың 22 түрінің популяциясын қалпына келтіруге мүмкіндік берді. Балық аулаудың жылдық көлемі 8.000 тоннаға жетеді.
Сала дамыған сайын жаңа шешімдерді қажет етті. Солардың бірі 2020 жылы Айнакүлдің бастамасымен ашылған балық өсіретін инкубациялық цех болды.
«Өңірде мемлекеттік балық тәлімбағы жұмыс істеп тұрған еді, ал инкубациялық цех үлкен толықтыру болды. Инкубациялық цехта балықшылар биылғы және бір жасқа дейінгі шабақтарды сатып алып, балық аулау учаскелеріне жібереді. Бірақ балық шаруашылығы мен балық өңдеудің дамуымен кадрлар тапшылығы пайда болды, сондықтан біз мамандар даярлау бойынша жобаны іске қостық, яғни әйелдер мен жастарды ауланған балықты өңдеуге және қайта өңдеуге үйреттік», —дейді Айнакүл.
2023 жылы Айнакүлдің командасы 20-дан астам көлді ескі балық аулау торлары мен пластикалық қоқыстардан тазартты:
«Теңіз жағасынан көптеген пластик жиналды. Жоба аясында біз арнайы жабдықтар сатып алдық, тазарту жұмыстарын жүргіздік, содан кейін пластик пен полимер бұйымдарын қайта өңдеу бойынша шағын цех аштық. Қайта өңделген пластиктен тротуар плиталары шығарыла бастады — бұл біздің облыстағы жаңа идея еді».
Айнакүл Баймаханованың еңбек жолы — экологиялық проблемамен бетпе-бет келген бір әйелдің өз қоғамдастығының күш-жігерін біріктіріп, халықаралық донорлар мен серіктестердің назарын және қаражатын қалай тарта алғанының мысалы. Оның оқиғасы — тіпті ең қиын жағдайларда да сіз өз ісіңізге және айналаңыздағы адамдарға сеніп, бірге әрекет етсеңіз, өмір сүріп қана қоймай, дамуға да болатындығын дәлелдейді.
