LocationsДаланың мұрасы: Тынышбай Досымбековтың көшбасшылықтан экологиялық еріктілікке дейінгі жолы
2025 ж. 13 June
73 жастағы Тынышбай Досымбеков – зейнеттегі әдеттегі қария емес. Тыныштықта күн кешудің орнына, ол БҰҰ Даму бағдарламасының (БҰҰДБ) еріктісі болуды таңдады. Тынышбай БҰҰ-ның қоршаған ортаны қорғау бастамасы аясындағы жобалардың бірі – Іле-Балқаш мемлекеттік табиғи резерватын дамытуға қатысқан мамандар тобына қосылды. Ол үшін жас шектеу емес, нағыз маңыздысы – жанашырлық пен адалдық. Міне, ол дәл осыны БҰҰ еріктісі ретінде жүзеге асырып жүр.
Ұрпақаралық еріктілік – түрлі жастағы және тәжірибесі әртүрлі адамдардың бірігіп, өз қауымдастығына пайда әкелуіне арналған бірегей мүмкіндік. Жасына қарамастан, Тынышбайдың ұсынары – мол тәжірибе мен табиғатты сақтауға деген терең құштарлық.
Тынышбай Алматы облысындағы Балқаш ауданының Бақбақты ауылында дүниеге келген. Бұл аудан Азиядағы ең ірі көлдердің бірі – Балқаш көліне байланысты аталған. Ол еңбек жолын жүргізушіліктен бастап, кейін ветеринарлық университетке түсіп, зоотехния мамандығын меңгерді.
Оқуды аяқтаған соң, Тынышбай Балқаш ауданындағы Бақанас қой өсіру кеңшарына жұмысқа жіберілді. Оның жаңашыл тәсілі қысқа мерзім ішінде жастар мал шаруашылығы бригадасының жетекшісі болуына алып келді.
«Ол кезде мал шаруашылығы басты сала саналатын. Біз жастар бригадаларын құрып, жаңа жағдайда жаңа ұрпақты тәрбиеледік».
34 жасында Тынышбай жергілікті кеңшардың директоры атанып, үш жылдың ішінде тиімді жалға беру және мердігерлік жүйесін енгізу арқылы оны табысты шаруашылыққа айналдырды. 1991 жылы ол аудандық ауыл шаруашылығы және азық-түлік басқармасының басшысы қызметіне тағайындалды, ал келесі жылы Балқаш ауданының әкімі болды. Кейінгі 16 жылда ол Кербұлақ және Көксу аудандарының әкімі секілді жоғары лауазымдарда қызмет атқарды.
2015 жылы туған күнінде Тынышбай зейнетке шығу туралы шешім қабылдады. «Көпшілік мені қалуға үгіттеді, бірақ мен жастарға жол беру керек екенін сезіндім», – деп еске алады ол. Алайда зейнетке шығу қоғамдық өмірден алыстау дегенді білдірмеді. Бұрын өзі басқарған аудандардың тұрғындары жиі келіп, кеңес сұрап, көмекке жүгінетін. Ол ешқайсысын кері қайтармады. Оның бойындағы жауапкершілік сезімі мен қазақы құндылықтар ерікті болуды табиғи таңдау етті.
«Еріктілік – қазақ дәстүрінің ажырамас бөлігі. Мысалы, асар – бұл қиын сәтте көршіге, досқа, туысқа шын ниетпен қол ұшын созу дәстүрі».
Тынышбай Қазақстанда, әсіресе өзі туған Балқаш өңірінде табиғи экожүйелерді қалпына келтіру бастамаларына белсенді араласты. 2010 жылдары ол өңірде мал шаруашылығының күрт төмендеуі мен экологиялық жағдайдың нашарлауын байқады.
«Біз қарап отыра алмадық. Кеңес Одағы кезінде Қазақстан мал шаруашылығы бойынша үшінші орында болды. Бұл – ғалымдар ғасырлар бойы еңбектеніп жеткен жетістік. Бұл мұраны жоғалтуға болмайды».
Бірде Балқаш ауданымен жүріп бара жатып, Тынышбай күтпеген жағдайға тап болды. Қуған ауылына дейінгі 200 шақырым жолда небәрі бір қырғауыл ғана көріпті. «Бұрынғы жануарлар – елік, қоян, балық – ештеңе қалмаған» деп таңғалды ол.
Осы алаңдаушылық Іле-Балқаш мемлекеттік табиғи резерваты жобасының бастамасына айналды. Бұл БҰҰДБ-ның шөлейтті экожүйелерде қорғалатын аумақтардың орнықтылығын арттыру жобасының бір бөлігі. Іле өзенінің атырауы мен Балқаш көлінің жағалауын қамтитын бұл маңызды экологиялық кешен – Орталық Азиядағы сақталып қалған жалғыз тұтас өзен атырауы. Алайда ғалымдар экологиялық апат қаупі туралы ескертіп отыр – Арал теңізінің тағдыры бұл жерде де қайталануы мүмкін. Себебі Балқаш көлі Капшағай су қоймасы құрылысы мен тиімсіз суару салдарынан тартылып барады. 1950 жылдардан кейін жойылып кеткен Тұран жолбарысы секілді биоалуантүрлілік символына айналған бұл өңірдің экожүйесі үлкен қауіп алдында тұр.
Қазақстандағы ең жас БҰҰ еріктісі Мария Романовамен әңгіме барысында Тынышбай БҰҰДБ мамандары жойылып кеткен Тұран жолбарысына тұрақты азық базасын қамтамасыз ету жобасын алғаш ойластырған кездерді еске алды. «Бастапқыда жобаны Қызылордада бастау жоспарланған еді – бұл аймақ бұрынғы Амур жолбарысының мекені болатын», – дейді ол. Алайда жан-жақты талдау нәтижесінде Балқаш ауданы басым нұсқа ретінде таңдалды. Өйткені бұл өңір Алматы облысындағы ауыл шаруашылығы жерлерінің 35 пайызын иемденеді. Тынышбайдың көрегендігін бағалаған жоба командасы оны БҰҰ еріктісі – жоба үйлестірушісі ретінде тартты.
«Біз жобаны бастағанда ең алдымен ақпараттық түсіндіру жұмыстарын қолға алдық. Бұл – алғашқы қиындықтардың бірі болды. Адамдар қорықты: жолбарыстарды резерватқа жібере бастасақ, олар малды ғана емес, адамды да жеп қояды деп ойлады. Кейбіреулер тіпті 200 жолбарыс әкелеміз деп сенді. Бұл, әрине, мүмкін емес – сонша жолбарысты қайдан тауып, қалай ұстайсың?»
Жобаның алғашқы кезеңдеріндегі қиындықтар туралы Тынышбай ашық бөлісті. Ақпараттың жетіспеушілігі – басты кедергі болды, сол себепті ауқымды түсіндіру жұмысы қажет болды. Бұл қиындықты ол қалай еңсерді?
«Мен өзім жұртпен сөйлестім. Жолбарыс – қауіп емес, керісінше, экожүйені қалпына келтірудің символы екенін түсіндірдім. Біз алдымен төрт жануардан бастаймыз деп келістік, сол арқылы популяцияны біртіндеп қайта қалпына келтіреміз. Меніңше, егер бәрін ашық әрі байыппен түсіндірсең, сенім артады. Адамдар түсінген нәрсеге ешқашан қарсы болмайды».
Тынышбай БҰҰДБ-ның басқа да БҰҰ еріктілерімен бірге жергілікті қауымдастықтармен және билік өкілдерімен кездесіп, жолбарыстың экожүйедегі маңызды рөлін жан-жақты түсіндірді. Сонымен қатар, Қызыл кітапқа енген сегіз жануар түрін атап өтіп, биоалуантүрліліктің жойылуы баршаға әсер ететінін алға тартты.
«Егер қазір әрекет етпесек, бәрінен айырылуымыз мүмкін. Қазір адамдар күнкөріс үшін мал шаруашылығына сүйенеді, бірақ бұл да ұзақ мерзімде орнықты шешім емес. Су мен биоалуантүрлілік болмаса, жердің өзі тозады. Резерват жергілікті халыққа тұрақты жұмыс орындарын ұсына алады және өңірдегі экотуризмді дамытуға ықпал етеді».
Тынышбай үшін қаржылай табыс маңызды емес – ол үшін бәрінен бұрын табиғат тұрады. Ол экожүйені қалпына келтіруге бағытталған су ресурстары бойынша бастамаларға белсенді қатысады. «Біз құдықтар қазып, су ресурстарына зерттеу жүргіздік», – дейді ол.
«Қазір мақсатымыз – 30.000 гектарға дейін суармалы жерді сақтап қалу үшін бөгет салу. Бұрын 16.000 гектарға күріш егілетін, ал бүгінде бұл көрсеткіш небәрі 6.000 дейін қысқарды. Бұл – апатты жағдай. Егер осылай жалғаса берсе, үш-төрт жылда ештеңе қалмайды».
«Еріктілік – жүректен шығатын нәрсе. Адам көмектесе алса, көмектесуі керек».
Орталық Азия мәдениетінде еріктілік терең тамыр жайған. «Асар» мен «Жылу жинау» сынды дәстүрлер қазақтарды малынан, үйінен немесе асыраушысынан айырылған адамға көмектесуге міндеттеді. Бұл — ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан қауымдастыққа тән жанашырлық пен өзара қолдаудың көрінісі. Бүгінде бұл құндылықтар өңірдегі заманауи еріктілік ұйымдарының жұмысы арқылы да айқын байқалады.
«Еріктілік маған бір нәрсені ұқтырды: мен бұл өмірден өткен соң артта бір із қалдырғым келеді. Немерелерім мен шөберелерім: ‘Менің атам осындай іс тындырған’ деп айтса деймін. Бұл өмірдегі материалдық дүниелерді өзіңмен бірге алып кете алмайсың, бірақ қоғам игілігі үшін еңбек етіп, артында сені жылы сөзбен еске алатындай іс қалдыруға болады».
Тынышбай Досымбеков – 73 жаста. Ол биоалуантүрлілікті сақтауға, өз өлкесінің өркендеуіне үлес қосуды қалайды – сол үшін ерікті болып еңбек етуде. Оның еріктілікке ұмтылған жастарға және баршаға арналған үндеуі мынадай: «Алға басар мақсаттарды көре біліңіздер және жақсы істерді тек сөзбен емес, нақты әрекетпен жасаңыздар».
«Басқаларға құрмет, рухани құндылықтар мен қоғамға қосқан үлес – нағыз маңыздысы осы. Мен өз-өзіме үнемі: “Қолыңнан келсе, істе” деп айтатынмын. Мен солай еттім де».
