Türkiye yakın tarihindeki en yıkıcı trajedilerden birini 6 Şubat 2023 tarihinde yaşadı. Bir dizi şiddetli deprem 11 ili vurdu, 53.500'den fazla can aldı, 313.000'den fazla binayı yıktı ve milyonlarca insanı yaşamlarını sıfırdan inşa etmek zorunda bıraktı. Yaklaşık 100 milyon metreküp enkazın ortaya çıktığı deprem ile eşi benzeri görülmemiş bir yıkım yaşandı.

Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP), felaketin ilk günlerinden bu yana toparlanma ve yeniden inşa çalışmalarına tam destek veriyor. Yerel topluluklar, işletmeler ve devlet kurumlarıyla ortaklıklar kuran UNDP, geçim kaynaklarını yeniden tesis etme, altyapıyı onarma ve toparlanma yolunda kimsenin geride bırakılmaması için gösterilen çabaların ön saflarında yer alıyor. 

Bölgenin hızla toparlanmasına ve insanların normal hayatına dönmesine katkı sağlayacak önlemlere odaklanan UNDP, Türkiye Deprem Toparlanma ve Yeniden İmar Değerlendirmesi (TERRA) raporunun hazırlanmasında Hükümete destek verdi. Toplam hasar ve kayıpların tahminen 103,6 milyar ABD doları olduğunu vurgulayan bu afet sonrası ihtiyaç değerlendirmesi, UNDP’nin deprem müdahalesine yön veren bir dizi ilke ve önceliği ortaya koydu.

Buna uygun olarak UNDP, geçim kaynaklarının ve ticari faaliyetlerin yeniden canlandırılması; kırılgan gruplara yönelik bakım hizmetlerinin yeniden sağlanması; atık ve deprem enkazı yönetimi konusunda yerel yönetimlerin geliştirilmesi ve tehlike altındaki kültürel mirasın korunması ve restore edilmesi olmak üzere dört öncelikli alana odaklanarak toparlanma çabalarını desteklemek üzere uluslararası bağışçılardan yaklaşık 60 milyon ABD doları mobilize etti.

Geçim kaynaklarının yeniden canlandırılması ve işletmelerin desteklenmesi

Ekonomik toparlanma, UNDP’nin çalışmalarının merkezinde yer alıyor. Küçük işletmelerin yerel ekonomilerdeki kritik rolünün farkında olan UNDP, İsveç Hükümeti'nin finansman desteğiyle depremden etkilenen 11 ilde %42'si kadın girişimcilere ait olan 4.620 küçük işletmeye 10 milyon ABD doları tutarında toparlanma hibesi sağladı. İhtiyacın büyüklüğü ile kıyaslandığında oldukça mütevazı olsa da - program toplam 23.648 başvuru aldı - bu girişim, daha geniş bir ekonomik canlanmayı harekete geçirmek üzere “damla etkisi” yaratmaya yardımcı oldu. 

Çeşitli sektörlere destek olmak amacıyla, özellikle kadınlar ve gençlerin istihdam edilebilirliğini artırmaya odaklanılarak, işletmelere ve bireylere mesleki eğitim ve iş danışmanlığı hizmetleri verildi.

Küçük işyerlerinin birçoğunun yıkılması nedeniyle Kahramanmaraş ve Hatay'da tekstil ve ayakkabı sektörlerini canlandırmak için ortak kullanıma yönelik tesisler kurma, modern ekipman sağlama ve beceri eğitimi ve psikososyal destek sunma gibi konulara öncelik verildi. İsveç ve Romanya tarafından finanse edilen girişim, bölgedeki hazır giyim, deri ve ayakkabı sektörlerinin toparlanmasını hızlandırmak üzere tasarlandı.

UNDP, ekonomik dayanıklılığı daha da güçlendirmek için Malatya ve Gaziantep'teki Uygulamalı KOBİ Yetkinlik Merkezi (Model Fabrika) binalarını yenileyerek küçük ve orta ölçekli işletmelerin (KOBİ'lerin) üretkenliklerini artırmalarını ve yeni zorluklara uyum sağlayabilmelerini sağladı. İsveç ve Birleşik Krallık'ın desteğiyle 1.200'den fazla depremzedeye mesleki eğitim verilerek istihdama katılabilmeleri ve hayatlarını yeniden inşa edebilmeleri için gerekli beceriler kazandırıldı.

UNDP, bugüne kadar elde ettiği başarıları temel alarak Kahramanmaraş Ticaret ve Sanayi Odası (KMTSO) ortaklığında ve Fransa Hükümetinin mali desteğiyle 15 Ocak 2025 tarihinde Kadın İş Geliştirme Merkezi'nin (KİGEM) resmi açılışını gerçekleştirdi. İhtiyaç Haritası tarafından Kahramanmaraş'ta inşa edilen Topluluk Merkezi içerisinde yer alan KİGEM, kadınların liderliğindeki işletmeler için bir kuluçka merkezi olarak hizmet verecek ve kadın girişimcilere eğitim, koçluk ve mentorluk hizmetleri sunacak. Merkezde çocuk bakım hizmetleri de verilecek.

Fransa Hükümetinin finansal desteği ve Türkiye Esnaf ve Sanatkarları Konfederasyonu (TESK) iş birliğiyle, Şubat 2023 depremlerinden en fazla etkilenen illerde ekonomik toparlanmayı güçlendirmek amacıyla yeni bir iş sürekliliği destek programı başlatıldı. Adıyaman, Hatay, Kahramanmaraş ve Malatya illerini kapsayan program, hedefe yönelik mali yardımlar aracılığıyla geçim kaynaklarını iyileştirmeye odaklanıyor. Kadınlara ve engelli bireylere ait küçük işletmelerin yanı sıra kadın zanaatkârlar ve engelli zanaatkârlar için hibe desteği sunuyor. Ayrıca, küçük ölçekli üreticilerin verimliliklerini ve dayanıklılıklarını artırmalarını sağlamak amacıyla ortak kullanım tesisleri kurulmasını hedefliyor.

En kırılgan durumdakileri desteklemek

Depremler yalnızca yaşlılar, engelliler ve diğer kırılgan gruplara yönelik bakım hizmetlerini aksatmakla kalmadı, aynı zamanda binlerce insanda yeni engeller ve kalıcı travmalar oluşturdu. Tüm bu zorluklara yanıt olarak, UNDP'nin toparlanma çabaları bu bireylerin onurunu ve topluma katılımını ön planda tutuyor. Birleşik Krallık’tan sağlanan finansman ile UNDP, Adıyaman, Hatay ve Kahramanmaraş'ta belediyelerle iş birliği yaparak erişilebilir toplum merkezleri inşa etti ve bu merkezleri donattı. Bakım hizmetlerinin mobil olarak da sunulabilmesi için özel otobüsler tedarik edilerek temel bakım desteğinin ihtiyaç sahiplerine ulaşması sağlandı. Etkilenen toplulukların acil ve uzun vadeli bakım ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik, Birleşik Krallık ile yürütülen 1,7 milyon ABD doları tutarındaki daha geniş kapsamlı bir ortaklığın parçası olarak bu tesisler inşa edilip donatıldı, belediye personeli eğitildi ve Standart Prosedürler Kılavuzu hazırlandı. UNDP ayrıca, İsveç'in desteğiyle yaşlılara ve engellilere hizmet veren bakım merkezleri kurdu.

Toparlanma sürecindeki ruh sağlığı sorunlarını ele almada sosyal hizmet uzmanlarına ve emek yoğun sektör çalışanlarına yardımcı olmak için psikososyal destek programları geliştirildi.

Kore Hükümeti tarafından sağlanan finansmanla UNDP, Malatya'daki tekerlekli sandalye ve diğer yardımcı cihazların onarımı için hizmet veren mevcut bölge merkezini genişletti ve Kahramanmaraş, Hatay ve Adıyaman'da 3 yeni tekerlekli sandalye onarım ve bakım atölyesi kuracak. Ayrıca, ampute kişilerin ve diğer engellilerin beceri kazanmalarına ve iş bulmalarına yardımcı olmak, toparlanmalarını ve topluma katılımlarını desteklemek için eğitim programları düzenlendi.

Kore Hükümeti tarafından finanse edilen girişimlerin bir parçası olarak, kapsamlı ve toplumsal cinsiyete duyarlı bir ihtiyaç analizi de yapıldı. Rapor, depremin vurduğu bölgelerde ampute kişilerin karşılaştığı zorlukların, fiziksel, psikolojik, sosyal ve ekonomik yönleri de dâhil olmak üzere derinlemesine bir incelemesini sunuyor. Ayrıca engellilere yönelik sosyal hizmetler ve destek hizmetlerinin geliştirilmesine ilişkin tavsiyeler de içeriyor.

UNDP, depremden etkilenen bölgelerdeki kadınlara ve kız çocuklarına güvenli bir alan ve psikososyal destek, rehberlik ve sevk hizmetlerine erişim sağlamak için Türkiye Kadın Dernekleri Federasyonu (TKDF) tarafından hayata geçirilen Hatay'daki Mor Yerleşke’nin açılışını destekledi. UNDP Kriz Bürosu ve İsveç tarafından finanse edilen bu girişim, TKDF’nin kadınlara yönelik şiddetin önlenmesi ve kadınların acil ihtiyaçlarının karşılanması konusundaki onlarca yıllık uzmanlığına dayanıyor.

Eğitim, toparlanmanın temel taşı. Hırvatistan Hükümeti tarafından tahsis edilen 2,5 milyon Avro ile UNDP, Hatay'da bir kapsayıcı okulun yeniden inşasına başladı ve Adıyaman ile Kahramanmaraş'taki iki okulu engelli öğrenciler ve yetişkinler için tam fiziksel erişilebilirlik sağlayacak şekilde donattı. En az on öğrenciye yardımcı cihaz sağlanacak ve Milli Eğitim Bakanlığı ile birlikte kapsayıcı eğitim programları geliştirilerek herkes için güvenli ve dayanıklı öğrenme alanları oluşturulacak.

Sürdürülebilir atık ve enkaz yönetimi

Büyük miktarlardaki enkaz çevresel açıdan önemli bir sorun teşkil ediyor. Bu sorunu çözmek için UNDP, Japonya Hükümetinin sağladığı 700 milyon JPY (4,83 milyon ABD doları) tutarındaki finansman ile Hatay ve Kahramanmaraş'ta iki model tesis kurdu. Bu tesisler, molozları yeni yapı malzemelerine dönüştürmede çevre dostu geri dönüşüm yöntemleri kullanıyor ve büyük miktarlardaki deprem enkazının nasıl güvenli bir şekilde yönetilebileceğini gösteriyor.

Ayrıca UNDP, Birleşik Krallık ve İsveç'in desteğiyle depremlerden en çok etkilenen belediyelere toplam değeri 3 milyon ABD dolarından fazla olan atık yönetimi ekipmanı, acil durum araçları ve diğer acil ihtiyaç malzemeleri sağladı. Kahramanmaraş'taki enkazın hacmini ve bileşimini haritalandırmak için parafoil dronlar konuşlandırıldı ve etkili enkaz yönetimi için hayati veriler elde edildi. Evlerini kaybeden ailelerin kaldığı konteyner kentler de sürdürülebilir su sistemleri ve atık su arıtma tesisleriyle donatılarak bölge sakinleri için daha temiz ve sağlıklı bir ortam sağlandı.

Tehlike altındaki kültürel mirasın korunması

Depremden etkilenen bölge, binlerce yıllık zengin bir tarihi mirasa ev sahipliği yapıyor ve çeşitliliği simgeleyen kültürel bir mozaik oluşturuyor. UNDP, felaketin ilk günlerinden itibaren yerel geleneklerin geçim kaynaklarını desteklemedeki hayati rolünün farkında olarak hem somut hem de somut olmayan mirası korumaya kendini adadı. Bölgedeki tehlike altındaki kültürel mirasın korunmasına yardımcı olmak amacıyla UNDP, arkeoloji müzelerine değerli eserleri muhafaza etmeleri için konteynerler teslim etti. Ayrıca hasar gören kültürel miras varlıklarının belgelenmesine yardımcı olmak için kameralar ve dronlar tedarik edildi.

Depremlerde zarar gören kültürel mirasın restorasyon maliyetinin 2 milyar ABD dolarının üzerinde olduğu tahmin edilirken, UNDP 8 Aralık 2023 tarihinde restorasyon çalışmalarına uluslararası katkıları teşvik etmek amacıyla “Kültürel Mirasa Sahip Çık” adlı küresel bir bağış kampanyası başlattı. Bugüne kadar 4 milyon ABD doları tutarında bağış toplandı.

UNDP ayrıca, Romanya ve Bulgaristan'ın katkılarıyla İskenderun'da bulunan Aziz Corç Rum Ortodoks Kilisesi’nin restorasyonunu destekledi ve Fransa'nın finansal desteğiyle Antakya Medeniyetler Korosu'nun depremden etkilenen illerde verdiği konserlere destek sağlayarak kültürel toparlanmaya katkıda bulundu. 

Daha iyi bir şekilde yeniden inşa etme taahhüdü

Toparlanmaya giden yol uzun, ancak iş birliği ve kararlılık sayesinde ilerleme kaydediliyor. UNDP'nin ekonomik toparlanma, sosyal içerme, sürdürülebilir uygulamalar ve kültürel mirası korumaya odaklanan çok yönlü yaklaşımı, daha güçlü, daha yeşil ve daha dayanıklı toplumların önünü açıyor.

Türkiye yaralarını sararken, UNDP toparlanmayı uzun vadeli kalkınmaya dönüştürme konusundaki kararlılığını sürdürüyor. Yerel ortaklarla birlikte ve bağışçıların katkılarıyla, kaybedilenleri yeniden inşa etmekle kalmıyor; herkes için umut ve fırsatlarla dolu bir gelecek inşa edilmesine yardımcı oluyor.